ԹԱՆԵՐ ԱՔՉԱՄ.
“ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ ԿԱՊ ԳՈՅՈՒԹԻՒՆ ՈՒՆԻ ԹՐՔԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱՑՄԱՆ եւ ՀԱԿԱՀԱՅԿԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՎԵՐԱՑՄԱՆ ՄԻՋԵՒ”
“ԱԿՕՍ”
19 նոյեմբեր, 2009
Ստորեւ տրուած հարցազրոյցը լոյս տեսած է Պոլսոյ “Ակօս” շաբաթաթերթին մէջ: Հարցազրոյցին մէջ թուրք այլախոհ մտաւորական, “Քլարք” համալսարանի Ողջակիզումի եւ ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւններու “Սթրասլըր” կեդրոնի տնօրէն Թաներ Աքչամ կ’անդրադառնայ Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւններուն: Իր յանդուգն տեսակէտներով յայտնի թուրք մտաւորականը այս հարցազրոյցին մէջ եւս աներկբայօրէն կը բարձրացնէ Հայոց ցեղասպանութեան իրողութեան ճանաչման անհրաժեշտութիւնը՝ հարցազրոյցին աւարտին նկատել տալով, որ Թուրքիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջը մտքի ազատութեան հարց չէ, այլ անարդարութեան վերացման հարց:
Շահեկան հարցազրոյցը իր ամբողջութեամբ կը յանձնենք ընթերցողներուն ուշադրութեան:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Հայ-թուրքական յարաբերութիւններում վերջին զարգացումների շնորհիւ առաջ եկաւ “դրական հոգեբանական մթնոլորտ”: Սրանից բացի ի՞նչ շօշափելի քայլերի մասին կարելի է խօսել:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ներկայումս որեւէ շօշափելի քայլ չի իրականացուել, սակայն, կարեւորը դա չէ. գործընթացը դեռ նոր է սկսուել: Իմ մտավախութիւնն այն է, որ եթէ առաջընթաց չգրանցուի ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորման գործընթացում, հաւանաբար ոչ մի շօշափելի քայլ էլ չի իրականացուի: Տարօրինակ իրավիճակ է ստեղծուել, եւ դրա հեղինակը Թուրքիան է: Եթէ կարդաք արձանագրութիւնները, կը տեսնէք, որ յարաբերութիւնների հաստատման համար որեւէ նախապայման առաջ չի քաշւում: Սակայն, անկասկած, որպէս նախապայման կարող էք հասկանալ այն կէտերը, որոնց համաձայն Հայաստանը պարտաւորւում է ճանաչել երկու երկրների միջեւ սահմանները, հաւանութիւն տալ մի շարք յանձնաժողովների թւում պատմական յանձնաժողովի ստեղծմանը:
Այդ արձանագրութիւններում որեւէ դրոյթ գոյութիւն չունի, որը ղարաբաղեան հիմնախնդիրը կապի կողմերի միջեւ դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատման եւ սահմանների բացման հետ: Բայց Թուրքիան բազմիցս յայտարարել է, որ առանց ղարաբաղեան հարցի կարգաւորման սահմանները չեն բացուելու: Այսինքն՝ ներկայ փուլում Թուրքիան բացայայտօրէն յայտարարում է, թէ ոտնատակ է տալու ստորագրուած արձանագրութիւնները: Եթէ առաջընթաց չգրանցուի ղարաբաղեան հիմնախնդրում, չեմ կարող ասել, թէ Թուրքիան ինչպէ°ս է դուրս գալու այդ դժուարին վիճակից: Եթէ Թուրքիան օր առաջ իրեն չազատի ազրպէյճանական գերութիւնից, շատ հաւանական է, որ գայթակղութիւն տեղի ունենայ: Ես ուղղակի չեմ կարողանում հասկանալ, թէ ինչպէ°ս մի պետութիւն կարող է այս աստիճան իրեն կախման մեջ գցել մէկ այլ պետութիւնից, նման ձեւով կապել իր ձեռքերն ու ոտքերը:
Հ.- Ընդհանուր առմամբ ինչպիսի՞ գնահատական կը տաք այս զարգացումներին: Ի՞նչ նշանակութիւն ունեն արձանագրութիւնները Թուրքիայի համար:
Պ.- Եթէ ենթադրենք, որ Թուրքիան հաւատարիմ է մնալու արձանագրութիւնների բառին եւ ոգուն ու բացելու է սահմանները, ապա 2009 թուականի հոկտեմբերի 10-ը պէտք է ընդունել որպէս բեկումնային: Այդ ամսաթւով հայ-թուրքական յարաբերութիւններում ազդարարուեց նոր ժամանակաշրջանի սկիզբ: Ես կը ցանկանայի դրան տալ “հետհաշուարկի ժամանակաշրջան” որակումը: Չգիտեմ՝ որտեղ եւ երբ կ’աւարտուի հետհաշուարկը, բայց մէկ բան յստակ է՝ արձանագրութիւնների ստորագրմամբ տրուեց Թուրքիայի՝ 1915-ի հարցում որոշ կէտեր ընդունելու հետհաշուարկի մեկնարկը: Եթէ Գորբաչովը վերջ դրեց Խորհրդային Միութեան կլասթնոսթի (հրապարակայնութիւն) եւ փերեսթրոյքայի (վերակառուցում) քաղաքականութեամբ, այդ արձանագրութիւններն էլ վերջ են դրել եւ վերջ են դնելու 1915-ի հարցում Թուրքիայի Հանրապետութեան որդեգրած ժխտողական քաղաքականութեանը:
Երբ դեռ ոչինչ չկայ եւ երբ յատկապէս հայկական շրջանակներում կասկած եւ անհանգստութիւն է տիրում, իմ այս խօսքերը կարող են ապշեցուցիչ թուալ, սակայն կրկնեմ՝ աւարտուել է Եուսուֆ Հալաճօղլուի, Կիւնտիւզ Աքթանի, Շիւքրիւ Էլեքտաղի ժամանակաշրջանը, քանի որ իր աւարտին է մօտենում 90-ամեայ ժխտման քաղաքականութիւնը: Արձանագրութիւններով ստորագրուեց այդ քաղաքականութեան փլուզումը: Խնդիրը շատ պարզ է. եթէ Թուրքիան նպատակ ունի շարունակել իր նախկին գործելաոճը, ապա որեւէ բան անելու իմաստ չկայ, եւ կարող էք հէնց հիմա աղբարկղը նետել արձանագրութիւնները:
Հետագայ գործընթացը պտտուելու է ինչը եւ ինչքան ընդունելու հարցի շուրջ: Մեր առջեւ կայ հետեւեալ ընտրութիւնը, որին ես տալիս եմ “գերմանա-ճափոնական ճօճանիւ” բնութագրումը: Ճափոնի օրինակը հաւասարազօր է ընթացքում մի կէս բերան “ներողամիտ եղէք” ասելու վարքագծին: Թուրքիան կարող է ընդունել հայ քաղաքացիների դէմ գործած վատ արարքները եւ ներողութիւն խնդրել, ինչպէս որ Ճափոնը Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին իր գործած յանցանքների համար համապատասխան կեցուածք ընդունեց: Սակայն այդ ներողութիւնն օգուտ չի բերի ո°չ Թուրքիայի ժողովրդավարացմանը, ո°չ էլ անցեալի ցաւերի յաղթահարմանը: Նոյնիսկ կարող եմ ասել, որ նման վարքագիծը հայերի համար կարող է հաւասարազօր լինել “անհեթեթութեան”:
Կամ Թուրքիան պէտք է հետեւի նացիական յանցագործութիւնների հարցում Գերմանիայի որդեգրած ուղուն, ընդունի, որ 1915 թուին ցեղասպանութիւն է տեղի ունեցել, հաշուի նստի պատմութեան հետ, ինչը կարեւոր տարր կը դառնայ Թուրքիայի ժողովրդավարացման եւ անցեալում դառնութիւններ տեսած մարդկանց ցաւերի յաղթահարման համար, կը բացի տարբեր՝ ընկերային, մշակութային եւ նիւթական փոխհատուցումների դուռը, ինչպէս նաեւ կը նպաստի, որպէսզի այդ գործընթացում ներառուեն 1915 թուի եղեռնի մէջ դերակատարութիւն ունեցած եւ դրա մասին տեղեակ Եւրոպայի եւ Ռուսաստանի պէս գերտէրութիւններ: Իսկ հիմա ասել, թէ այդ երկու կէտերից որին ենք նախապատուութիւն տալու, դժուար է: Արդէն պատմութեան հետ հաշուի նստելը դարձել է քաղաքականութեան եւ միջազգային դիւանագիտութեան ուղղակի հարց:
Հ.- Ի՞նչ նշանակութիւն ունեն արձանագրութիւնները հայերի համար: Թուրքիան իրականում պատրաստւո՞ւմ է փոխել իր անցեալի ուղեգիծը:
Պ.- Սահմանների բացումը Հայաստանի համար ունի տնտեսական, ընկերային եւ քաղաքական նշանակութիւն: Հայաստանը կ’ազատուի շրջափակման զգացումից եւ աւելի կը մօտենայ Արեւմուտքին: Իսկ այս ամէնի արդիւնքը կարող է լինել նաեւ այն, որ կը թուլանայ Ռուսաստանի ազդեցութիւնը Հայաստանի վրայ: Բացի այդ, երկու երկրների քաղաքացիների միջեւ կը զարգանան ուղղակի յարաբերութիւններ եւ ճանապարհ կը հարթուի պատմութեան հետ կապուած խնդիրների լուծման համար: Դրան էր հաւատում Հրանդը:
Ճիշդ է՝ պատմութեան հետ կապուած խնդրի առնչութեամբ ներկայումս հայկական շրջանակներում նկատւում է անվստահութիւն: Ցանկանում են տեսնել, թէ Թուրքիան այդ հարցում որքանո°վ է լուրջ եւ վստահելի: Ցաւօք, արձանագրութիւնների ստորագրման ընթացքում Թուրքիան չներշնչեց այդ վստահութիւնը եւ նախկինը կրկնելու տպաւորութիւն գործող որոշ ազդանշաններ է անում: Ներկայ պահին ամենագլխաւոր հարցը վստահութիւնն է:
Սակայն անվստահութեան հիմնական աղբիւրը միայն Թուրքիայի՝ անցեալում ի ցոյց դրած գործելաոճերը չեն: Թուրքիայի՝ արձանագրութիւններին հակասող գործելաոճն էլ աւելի է ամրապնդում անցեալում եղած անվստահութեան դիրքերը:
Ինչ վերաբերում է արձանագրութիւնների եւ Թուրքիայի գործելաոճի միջեւ առկայ հակասութեանը, երբ Թուրքիան առաջարկում էր ստեղծել “պատմաբանների յանձնաժողով”, իրականում հիմք էր ընդունւում մի վարկած եւ փորձ արւում այդ առնչութեամբ համոզել երրորդ կողմերին: Իրականում դա համոզիչ փաստարկ է: Թուրքիան ասում է՝ “թող ստեղծուի մի յանձնաժողով, ուսումնասիրի պատմական փաստաթղթերը եւ դրա հիման վրայ մեզ խորհուրդներ տայ, մենք էլ կը շարժուենք դրանց համաձայն”: Այսինքն՝ Թուրքիան յայտարարում է, որ իր գործելաոճը կախուած է լինելու յանձնաժողովի խորհուրդներից: Այս թէզն արտաքինից ունի հետեւեալ տեսքը. “Մենք կ’ընդունենք այն ամէնը, ինչ կ’ասի ձեւաւորուելիք յանձնաժողովը”: Սակայն Թուրքիայի արդի քաղաքականութիւնն ու գործելաոճը բոլորովին այլ բանի մասին են վկայում…
Դեռ որոշ պետական այրեր շարունակում են “90-ամեայ ստի երգը”: Դեռ “Հայոց ցեղասպանութեան անհիմն պնդումների” դէմ գործունէութիւն ծաւալող կազմակերպութիւններ կան: Մի կողմից ասւում է՝ “թող յանձնաժողովը որոշում ընդունի”, միւս կողմից առկայ է կառավարութիւն, որի բոլոր նախարարութիւնների համացանցային կայքէջերը լցուած են “այսպէս կոչուած Հայոց ցեղասպանութեան պնդումներով”: Մի կողմից ասւում է՝ “թող հարցի առնչութեամբ որոշում կայացնեն ոչ թէ քաղաքական գործիչները, այլ պատմաբանները” միւս կողմից առկայ է մի իշխանութիւն, որն ունի Ազգային անվտանգութեան խորհրդին կից “Ցեղասպանութեան անհիմն պնդումների դէմ պայքարի համադրման խորհուրդ”: Պէտք է ընդունել, որ այս ամէնը հաւատ չի ներշնչում: Կարծում եմ, որ առանց այս հակասութեան յաղթահարման, Թուրքիան չի կարող լուրջ վստահութիւն ներշնչել:
Նախքան յանձնաժողովի աշխատանքների մեկնարկը՝ Թուրքիայի իշխանութիւնները պէտք է որոշ քայլեր իրականացնեն՝ ապացուցելու համար, որ իրենք հակուած չեն անցեալը կրկնելուն: Օրինակ՝ կարելի է ցրել Ազգային անվտանգութեան խորհրդին կից յանձնաժողովը, վերջ դնել “ցեղասպանութիւն” արտայայտութիւնը կիրառողների դէմ քրէական օրէնսգրքի 301-րդ յօդուածով հետապնդումներին, Զինուած ուժերի գլխաւոր հրամանատարութեան եւ նախարարութիւնների կայքէջերից հանել “ցեղասպանութեան անհիմն պնդումների” հետ կապուած էջերը, եւ նման տասնեակ քայլեր…
Հ.- Անցեալում ձեր բողոքի ձայնն էք բարձրացրել “սփիւռքին” որպէս “վատի” համարժէք ներկայացնողների դէմ: Այս ընթացքում մամուլը բաւականին բացասական ձեւով անդրադարձաւ սփիւռքի արձագանգներին: Ի՞նչ գնահատական կը տաք մամուլի վարքագծին եւ ի՞նչ կ’ասէք սփիւռքի մասին:
Պ.- Ցաւով պէտք է խօսեմ մամուլի՝ այդ հարցում որդեգրած գործելաոճի մասին: Զուգահեռներ անցկացուեցին սփիւռքի եւ Ազգայնական շարժում կուսակցութեան միջեւ, ինչով եւ անյարգալից վերաբերմունք ցուցաբերուեց հայութեան նկատմամբ: Մամուլը պէտք է իմանայ, որ այդ հարցում իրեն պահել է շատ անվայել: Սակայն սփիւռքին որպէս թշնամի դիտող եւ օտարող այդ գործելաոճը միայն մամուլով չի սահմանափակւում, նման միտումները գերիշխում են նաեւ ձախ եւ ազատական շրջանակներում: Այդ գործելաոճը, որի արմատները շատ խորն են, կարելի է բնութագրել որպէս սանձարձակ եւ անյարգալից մի վարքագիծ՝ ուղղուած հայի դէմ՝ թերագնահատելով, նուաստացնելով եւ ատելով ամէն հայկականը: Այս ամէնի վրայ իշխում է բացարձակ խաւարամտութիւնը: Դա անպատկառութիւն է, երբ ինչ-որ մէկը, ով իրեն զօրեղ է զգում եւ հաւատում, որ յաղթանակել է, հանդէս է գալիս թոյլի եւ անճարի, պարտուածի զգացումով՝ ապրողի դէմ: Գիտեմ՝ ասածներս շատ ծանր են: Չեմ ուզում ընդհանրացնել ողջ մամուլն ու մտաւորականներին, սակայն պէտք է խոստովանենք, որ առկայ է նման հզօր միտում:
Օրինակ՝ “Արմինիըն Ուիքլի”ն Պոսթընում լոյս տեսնող շաբաթաթերթ է, սակայն դրա համացանցային տարբերակը թարմացւում է ամէն օր: Դաշնակցական շրջանակներին պատկանող այս թերթում պարբերաբար կողմ եւ դէմ կարծիքներով յօդուածներ են հրապարակւում արձանագրութիւնների առնչութեամբ, լուրջ վերլուծութիւններ են արւում, քննարկումներ տեղի ունենում: Քանի որ թերթը լոյս է տեսնում անգլերէն, ոչ ոք չի կարող թաքնուել “հայերէն չգիտենք” պատճառաբանութեան ետեւում, հանգիստ կարող են հետեւել թերթի հրապարակումներին: Թերթում լոյս են տեսնում նաեւ մեր մտաւորականներից Այշէ Կիւնայսուի, Էրէն Քեսքինի յօդուածները: Բացի այդ, թերթն իր հնարաւորութիւնների սահմաններում ընթերցողներին է ներկայացնում Թուրքիայում տեղի ունեցող զարգացումները: Էլ չեմ խօսում հայաստանեան իշխանութիւններին աւելի մօտ կանգնած միւս թերթերի եւ ամսագրերի մասին: Հիմա կարո՞ղ էք ասել, թէ մեր մտաւորականներից, մամուլի ներկայացուցիչներից քանիսն են նայում այդ թերթերը, հետեւում քննարկումներին եւ դրանց հիման վրայ վերլուծութիւններ անում:
Կայ ձեւաւորուած այնպիսի մի մթնոլորտ, թէ մենք հայկական սփիւռքին հայերից աւելի լաւ ենք ճանաչում: Չեն ամաչում եւ դատողութիւններ են անում ու դատավճիռ կայացնում առանց ուսումնասիրելու, թէ ինչպիսի° քննարկումներ ու զարգացումներ են տեղի ունենում այնտեղ: Սա “քիթը վեր տնկած” ապրելու պէս մի բան է: Չգիտեմ՝ ինչպէ°ս կոչեմ մեր մամուլի եւ մտաւորականների վարքագիծը, եթէ ոչ “ծայրահեղ սանձարձակութիւն”:
Հ.- Միթէ որեւէ տարբերութիւն չկա՞յ Հայաստանի եւ սփիւռքի միջեւ: Միթէ սփիւռքն աւելի շատ որպէս միատարր դաշինք չի՞ գործում:
Պ.- Կրկնեմ նախկինում արտայայտած իմ տեսակէտը՝ 1915-ի առնչութեամբ գործելաոճի հարցում Հայաստանին եւ հայկական սփիւռքին ճիշդ չէ բնութագրել որպէս առանձին եզրեր: 1915-ի հարցում տարբեր վարքագծերի պատճառով սփիւռքի եւ Հայաստանի միջեւ բաժանարար գիծ գծելը սխալ է: Այդ տարանջատման միջոցով շահ հետապնդող քաղաքական գործելաոճը յաջողութիւն չի ունենայ: Վերջին իրադարձութիւններն ապացուցեցին, որ իմ տեսակէտը ճիշդ է: Ե°ւ սփիւռքում, ե°ւ Հայաստանում, բողոքի ցոյցեր տեղի ունեցան ընդդէմ արձանագրութիւնների: Երկու կողմերում էլ կան արձանագրութիւններին դէմ դուրս եկող եւ դրանց աջակցող հատուածներ: Այսինքն՝ ո°չ Հայաստանը, ո°չ էլ սփիւռքը, միատարր դաշինքներ չեն: Սփիւռքի բողոքի ցոյցերը, քանի որ տեղի էին ունենում զարգացած երկրների կենտրոններում, արեւմտեան զանգուածային լրատուամիջոցների աչքի առջեւ, աւելի շատ ուշադրութիւն գրաւեցին: Օրինակ՝ Երեւանում 60 հազար մարդու մասնակցութեամբ տեղի ունեցած ցոյցին ոչ ոք շատ ուշադրութիւն չդարձրեց: Սփիւռքի ցոյցերն աւելի աշխուժ էին թւում նաեւ հետեւեալ երկու կարեւոր պատճառով՝ նախ դաշնակցականները սփիւռքում աւելի կազմակերպուած են եւ աւելի լայն զանգուածային յենարան ունեն, երկրորդ՝ այդ ցոյցերը բարձրաձայնում էին մի անհանգստութեան մասին, որն առկայ է նաեւ արձանագրութիւններին աջակցող շրջանակներում:
Որեւէ հասարակական կարծիքի հետազօտութիւն չի արուել, եթէ նոյնիսկ արուել է, ես դրա մասին չգիտեմ, բայց կարող եմ ասել, որ Միացեալ Նահանգների սփիւռքում մեծամասնութիւնն աջակցում է արձանագրութիւններին: Սակայն ուզում եմ աւելացնել, որ մարդկանց, ինչպէս նաեւ արձանագրութիւններին աջակցողների մօտ առկայ է կասկածի եւ անհանգստութեան մթնոլորտ: Ցոյցերի մասնակիցները հիմնականում բարձրաձայնում էին այդ անհանգստութիւնների մասին, եւ այդ պատճառով արձանագրութիւններին աջակցողները ոչ թէ յատուկ հակազդեցութեամբ, այլ ըմբռնումով էին մօտենում այդ ամէնին:
Հ.- Որո՞նք են այդ կասկածներն ու անհանգստութիւնները: Ինչո՞ւ են բողոքում:
Պ.- Միացեալ Նահանգներում հայկական սփիւռքի բողոքներն ունեն հետեւեալ երեք պատճառները՝ զիջումներ Ղարաբաղում, Թուրքիա-Հայաստան սահմանի ճանաչում, պատմաբանների յանձնաժողով… Եւ հիմնականում երրորդ պատճառն է, որ Միացեալ Նահանգներում ապահովում է բողոքի ցոյցերին զանգուածային մասնակցութիւն: Եւ դարձեալ թուրքական մամուլը չկարեւորեց այն, որ Հայաստանի նախագահը սփիւռքում՝ հանդիպումների ժամանակ, պատմաբանների յանձնաժողովի հարցում երաշխիքներ էր տուել, եւ գրաւոր ու բանաւոր յայտարարութիւններ էին արուել այն մասին, որ 1915-ի Ցեղասպանութեան փաստի ուսումնասիրութեան հարցով յանձնաժողով չի ստեղծուելու, որ անգամ ստեղծուելիք յանձնաժողովը “պատմաբանների յանձնաժողով” չի լինելու:
Կարճ ասած՝ խօսել տեղի ունեցող իրադարձութիւնների, արձանագրութիւնների դէմ բողոքների մասին, չտեսնելով “արդարութեան” ամենազօրեղ զարկերակը, ճիշդ չէ: Իսկ “արդարութեան որոնման” համար այդ ցոյցերի պատճառով սփիւռքին նմանեցնել Ազգայնական շարժում կուսակցութեանը, իրականում անյարգալից վերաբերմունքի եւ անդաստիարակութեան նշան է: Այստեղ մեր մամուլին եւ մտաւորականներին իմ համեստ խուրհուրդը տամ՝ հարցի առնչութեամբ մի բան գրելուց առաջ գոնէ “Արմինիըն Ուիքլի”, “Արմինիըն Րիփորթըր” եւ “Արմինիըն Միրըր Սփեքթէյթըր”ի պէս պարբերականները թող նայեն:
Հ. - Աւելի վաղ գրել էիք, որ “այս ճանապարհն անցնելու համար շատ կարեւոր եւ յատուկ տեղ ունեն Էրկենեքոնի դատավարութիւնն ու ձերբակալութիւնները”: Ինչո՞ւ:
Պ. – Այստեղ շատ կարեւոր է հասկանալ մեր մամուլին եւ մտաւորականներին, գերիշխող սփիւռքին որպէս թշնամի դիտելու լեզուն եւ գործելաոճը: Եթէ ուշադրութեամբ կարդաք Էրկենեքոնի մեղադրական եզրակացութիւնները, կը տեսնէք, որ կազմակերպութեան գաղափարա-քաղաքական առանցքը հայկական թշնամանքի հիման վրայ է ձեւաւորուել: Հասարակական կարծիքի ձեւաւորման եւ զանգուածային մասնակցութիւն ապահովելու համար քաղաքական միջոցառումների մեծամասնութիւնը հիմնուած է ընդդէմ 1915-ի Ցեղասպանութեան եւ հայկական թշնամանքի գաղափարի վրայ:
Ռաուֆ Տենքթաշների գլխաւորած Թալէաթ փաշայի կոմիտէները, որոնց մէջ տեղ են զբաղեցնում մեծ թուով քաղաքական գործիչներ եւ մտաւորականներ, Թուրքիայում եւ Եւրոպայի մայրաքաղաքներում կազմակերպուող քայլարշաւները, Պողազլըեանի քայմաքամ Քեմալի յիշատակի ոգեկոչման միջոցառումները, Պոլիսում հայկական գիտաժողովը վիժեցնելու փորձերը, Հրանդ Տինքի եւ միւս մտաւորականների դէմ ուղղուած արշաւները, քրիստոնեաների դէմ ուղղուած քաղաքական յանցագործութիւնները, քրէական օրէնսգրքի 301-րդ յօդուածով հետապնդումները… Այս ամէնն օրակարգ էր բերուել Էրկենեքոնի կողմից: Միացեալ Նահանգներում իմ դէմ ուղղուած արշաւները, որոնք տարիներով շարունակւում էին, ուղղակիօրէն կազմակերպւում էին Պոլիսից՝ Էրկենեքոնի անդամների կողմից: Ինչպէս որ նացիականների հրէական թշնամանքի առանցքի վրայ ստեղծեցին քաղաքական կառոյց, այնպէս էլ Էրկենեքոնը հակահայկական առանցք ունեցող քաղաքական կազմակերպութիւն է: Լուրջ մտածելու տեղիք է տալիս այն, որ Էրկենեքոնը իր քաղաքական եւ գաղափարական գործունէութիւնների գլխաւոր առանցք է ընտրել 1915-ի ցեղասպանութիւնը եւ հայկական թշնամանքը:
Ստացւում է՝ կազմակերպութիւնը գիտի, որ հասարակութեան մէջ առկայ է հզօր մի զարկերակ: Ակնկալում է 1915-ի ցեղասպանութեան ժխտման եւ հայկական թշնամանքի միջոցով հասարակութիւնից աջակցութիւն ստանալ, ճիշդ այնպէս, ինչպէս հրէական թշնամանքի առանցքի վրայ գերմանական հասարակութեան մէջ աջակցութիւն գտան նացիականները… Մենք հանգիստ կարող ենք պնդել, որ այն զարկերակը, որ բացել է Էրկենեքոնը եւ խաղում է դրա վրայ, շատ նուրբ մազանօթներով պատել է մեր ողջ մարմինը: Մեր մամուլին եւ մտաւորականութեանը պատած սփիւռքի նկատմամբ թշնամանքը, առօրեայ կեանքում գործածուող հակահայկական արտայայտութիւններն այդ մազանօթներից են:
Բացի այդ, Թուրքիան այսօր գտնւում է բռնատիրականից ժողովրդավարական պետութեան վերածուելու գործընթացում: Այդ գործընթացում կարեւոր է հասկանալ, որ բռնատիրական աւանդոյթը ձեւաւորուել է 1915-ի ցեղասպանութեան ժխտմամբ եւ հայկական թշնամանքով: Դա մեզ եւս մէկ իրողութիւն է յիշեցնում. Թուրքիայում բռնատիրական քաղաքական կառոյցի ձեւաւորման եւ 1915-ի ցեղասպանութեան ժխտման ու հայկական թշնամանքի միջեւ զօրեղ կապ գոյութիւն ունի: Այդ կապը մեզ յիշեցնում է թուրքական ազգային ինքնութեան ձեւաւորման եւ ցեղասպանութեան ու հայկական թշնամանքի միջեւ ուժեղ կապի մասին: Ես կարծում եմ, որ մեր մամուլին եւ մտաւորականներին գերիշխող գործելաոճն այդ կապի հետ անմիջական առնչութիւն ունի: Այստեղ մենք կարող ենք կիրառել Հրանդի՝ հիմնականում հայերի համար գործածած “արեան մեջ առկայ թոյնի” համեմատութիւնը: Ցեղասպանութիւնն ու հայկական թշնամանքը թուրքական ազգային ինքնութեան արեան մէջ թունաւոր մասնիկներ են, եւ հայերի հետ ամէն հանդիպումով ապրելու ենք այդ թոյնից ձերբազատման եւ ինքնամաքրման գործընթաց: Անմիջական կապ գոյութիւն ունի թուրքական ինքնութեան ժողովրդավարացման եւ հակահայկականութեան վերացման միջեւ:
Հ.- Եթէ ազգային ինքնութեան եւ հայկական թշնամանքի միջեւ նման ուժեղ կապ գոյութիւն ունի, այդ դէպքում ինչո՞ւ է Թուրքիան հանդէս գալիս այս նախաձեռնութիւններով:
Պ.- Թուրքիան այնպիսի մի գործընթացում է գտնւում, որ յատուկ է անցումային փուլում գտնուող իւրաքանչիւր հասարակութեան: Խօսքը ամբողջատիրական կամ բռնատիրական հասարակութիւնից ժողովրդավարական հասարակութեան անցնելու գործընթացի մասին է: Լատինական Ամերիկայում, Արեւելեան Եւրոպայում, Ափրիկէում, տասնեակ երկրներում նման գործընթացներ են տեղի ունենում: Եւ քանի որ հարցը ոչ միայն պետութեան, այլեւ հասարակութեան ժողովրդավարացման մասին է, գործընթացը շատ ծանր եւ ցաւոտ է լինելու:
Գոյութիւն ունի հետեւեալ ընդհանուր կանոնը՝ հասարակութեան եւ պետութեան համակարգերում ժողովրդավարութեանն անցնելու եւ իշխող վերնախաւի փոփոխութեան միջեւ անմիջական կապ կայ: Եթէ նոր վարչակարգը, հաշտուելով նախկին վարչակարգի ներկայացուցիչների հետ, ժողովրդավարութեան է գնում, նախաձեռնութիւնն աւելի սահմանափակ կը լինի: Իսկ եթէ նախկին վարչակարգի ներկայացուցիչները կարողանան խորհուրդներ տալ իշխող ընտրանիին, հնարաւոր կը լինի կառուցել աւելի ժողովրդավարական պետութիւն, ինչպէս նաեւ հասարակարգում անցեալի հետ աւելի բացայայտօրէն հաշուի նստել: Այսինքն՝ ժողովրդի լեզուով ասած՝ “Ինչքան հացն է, այդքան էլ քէօֆթէն”…
Թուրքիան պատկանում է այն երկրների շարքին, որտեղ անցումը տեղի է ունենում՝ հիմնականում նախկին վարչակարգի հետ հաշտուելով: Նոյնիսկ գլխաւորում է այդ շարքը: Նախկին վարչակազմի եւ նրա ներկայացուցիչների նկատմամբ մեծ հետաքննութիւններ չեն սկսւում: Նախկին վարչակարգի հետ հաշտեցման ռազմավարութիւնը կարելի է տեսնել Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան ու Գլխաւոր հրամանատարութեան յարաբերութիւններում: Կարելի է ասել, որ Էրկենեքոնի եւ չբացայայտուած յանցագործութիւնների առնչութեամբ սկսուած հետաքննութիւններն ու դատավարութիւններն արդիւնքն են այդ հաշտեցման:
Հ.- Ի՞նչ կարծիքի էք այն մեկնաբանութիւնների մասին, թէ պատմական յանձնաժողովի ձեւաւորմամբ ցեղասպանութեան հարցը կը դառնայ քննարկման առարկայ, սահմանների ճանաչման դէպքում Հայաստանը կը հրաժարուի տարածքային պահանջներից:
Պ.- Նախ կը ցանկանայի մի բան ասել՝ կապուած տարածքային պահանջի հետ: 1999 թուականն էր, հրաւիրուած էի Լոս Անճելըս: Առաջին անգամ էի այցելում Միացեալ Նահանգներ: Իմ կեանքի պատմութեան հիման վրայ ցուցադրուելու էր “Լռութեան պատը” վերնագրով փաստագրական ժապաւէնը, ես էլ հանդէս էի գալու ելոյթով: Ինձ հրաւիրողները դաշնակցականներից բաւական հեռու քաղաքական կողմնորոշում ունեցող մարդիկ էին: Ցանկանում էի ելոյթիս ընթացքում հետեւեալ բովանդակութեամբ մի բան ասել. “1915-ը ոչ թէ հողի եւ սահմանի հարց է, այլ մարդու իրաւունքների հետ կապուած քննարկում, պէտք է ձեւաւորուի այնպիսի մի մօտեցում, որ առկայ սահմանները հարցականի տակ չդրուեն եւ այդ հարցը փակուած համարուի”: Իմ լաւ բարեկամներից Հրաչը, որի հետ աւելի վաղ էի ծանօթացել, ասաց. “Թաներ, դա մի° ասա: Հասկանում եմ, հիմնականում ճիշդ ես, սակայն, եթէ դա ասես, մարդկանց երազանքները կը փշրես: Հողային հարցը ոչ թէ մի պարզ ազգայնականութիւն է, այլ հայ մարդուն անցեալի հետ կապող զգացմունքային կապ: “Այդ գործն աւարտուած է” ասելով՝ ճանապարհ կը բացուի զգացմունքային աղէտի համար”: Սակայն ես ասացի այն, ինչ ուզում էի, որովհետեւ ուզում էի իմանան այն, ինչին ես հաւատում եմ:
Այս օրինակով ուզում եմ բացատրել հետեւեալը՝ տարածքային պահանջի հետ հայկական ինքնութեան կապը նրանց յիշեցնում է իրենց հայրենիքը, որտեղից բռնի կերպով քշուել են, այսինքն՝ զգացմունքային կողմ ունի: Քաղաքական եւ գործնապաշտական պատճառներով, անկասկած, կարելի է պնդել, որ այդ պահանջն անիմաստ է եւ սխալ, սակայն պէտք չէ հարցի այս կողմի մասին մոռանալ:
Դրանից բացի ուզում եմ կրկնել այն, որ պատմութեան հետ հաշուի նստելու եւ ցեղասպանութեան հարցերում սխալ է միմեանցից տարանջատել Հայաստանն ու սփիւռքը: Ո°չ Հայաստանը, ո°չ էլ սփիւռքը ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջից չեն հրաժարուելու: Միայն թէ տարբերութիւնն այն մօտեցումն է, թէ ինչպէ°ս պէտք է լինի այդ ճանաչումը: Այդ տարբերութիւնը ոչ թէ մասնատում է Հայաստան-սփիւռք առանցքը, այլ դրանցից իւրաքանչիւրին մէջտեղից կիսում է: Հայաստան-սփիւռք առանցքի միտման ընդհանուր յայտարարն այն է, որ 1915-ին յանցանք է կատարուել, եւ պէտք է այդ յանցանքի համար ներողութիւն խնդրեն: Կողմերից մէկը կարող է բաւարարուել միայն նրանով, որ դա դիտուի որպէս “մարդկութեան դէմ իրականացուած յանցանք”, միւս կողմը կարող է պահանջել, որ այդ յանցանքը ստանայ բացարձակապէս “ցեղասպանութիւն” որակումը: Տարբերութիւն կարող է ի յայտ գալ նաեւ փոխհատուցման հարցում: Կողմերից մէկի համար կարող է բաւարար լինել ներողութիւն խնդրելը, միւսը կարող է առաջ քաշել փոխհատուցման չափի հարցում տարբեր տեսակէտներ:
Ես ենթադրում եմ, որ հայաստանեան իշխանութիւններն այս գործընթացին մասնակից են դարձնում նաեւ սփիւռքին: Սփիւռքը հիմնականում ցեղասպանութեան արդիւնք է եւ այդ պատճառով ցանկանում է ուղղակի կողմ հանդիսանալ ցեղասպանութեան հարցի քննարկման եւ դրա արդիւնքների վերացման գործում: Գերմանիա-Իսրայէլ բանակցութիւններում 1950-ական թուականներին այդպէս եղաւ: Իսրայէլը հրէական համայնքին ներառող մի մեքանիզմ մշակեց: Նման մի քայլ կարող է իրականացուել նաեւ Հայաստանի կողմից:
Որ կողմից էլ նայէք, արդէն “հետհաշուարկի” մեկնարկը տրուած է, հարցով հետաքրքրուողներին խորհուրդ եմ տալիս Հայաստանին եւ սփիւռքին վերաբերուել որպէս հաւասարը հաւասարին, նրանց նկատմամբ յարգանք ցուցաբերել եւ փորձել հասկանալ նրանց գործելաոճերը:
Հ.- Ասում էք, որ “ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջն առաջ քաշելու մէջ որեւէ “վատ” բան չկայ: Դա շատ ժողովրդավարական պահանջ է”: Դա միայն մտքի ազատութեան շրջանակո՞ւմ է բնութագրւում:
Պ.- Ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջը ճիշդ չէ ուսումնասիրել մտքի ազատութեան շրջանակում: Անկասկած մարդիկ նման պահանջներ առաջ քաշելու մէջ ազատ պէտք է լինեն: Սակայն բանն այն է, որ դա անցեալում տեղի ունեցած սխալը շտկելու հարց է, ոչ թէ “ազատութեան”, այլ “արդարութեան” հարց է: Եթէ մէկի նկատմամբ անօրինութիւն էք անում, դա անարդարութիւն է: Հիմա այդ մարդուն ասելով, թէ “եղբայր, այդ անարդարութեան մասին ազատօրէն խօսում ես, էլ ի՞նչ ես ուզում”, հարցը չէք կարողանայ լուծել: Հարցը հետեւեալն է, թէ դուք ի՞նչ էք առաջարկում անցեալում տեղի ունեցած անարդարութեան վերացման համար:
Անցումային փուլում գտնուող հասարակութիւնների հիմնական հարցերից մէկն էլ “անցումային շրջանի արդարութեան” գաղափարով արտայայտուելն է: Որո՞նք են մենատիրական համակարգից ժողովրդավարական կառոյցներին անցնող հասարակութեան մէջ անցեալի անիրաւացիութիւնների յաղթահարման եւ վերացման համար օրակարգ բերուելիք “արդարութեան” սահմանները: Այդ հարցում երկու հիմնական մօտեցում կայ: Առաջինը՝ “արդարութիւն, որ ենթադրում է պատիժ”: Այստեղ գլխաւոր թիրախը գործող անձանց խումբն է: Այսինքն՝ ապօրինութիւններ գործած մարդկանց թիրախ դարձնել, բանտարկել, դատապարտել, ներկայ պահին Թուրքիայում մեղադրեալ սպաների դատավարութեան պէս… Երկրորդը՝ “կառուցողական արդարութեան” գաղափարն է: Այստեղ հիմնական թիրախը զոհերի խումբն է: Իսկութիւնը պարզելու եւ փոխհատուցման յանձնաժողովների ձեւաւորման պէս տարբեր նախաձեռնութիւններով պէտք է հանդէս գալ, զոհերի վէրքերն ամոքելու ուղղութեամբ պէտք է հանդէս գալ տնտեսական, հոգեբանական, ընկերային եւ բարոյական նախաձեռնութիւններով:
Այստեղ ուզում եմ ուշադրութիւն հրաւիրել Թուրքիայում շատ յաճախ գործածուող թեզի վրայ: Նշում են, թէ “Թուրքիայի Հանրապետութիւնը Օսմանեան կայսրութեան շարունակութիւնը չէ: Այն հիմնադրուել է 1923 թուականին, այդ պատճառով պատասխանատուութիւն չի կրում 1915-ի իրադարձութիւնների համար”: Նրանք, ովքեր հակուած են այս մտքին, բացասաբար չեն վերաբերւում 1915-ի ընդունմանը: Ասում են. “Օսմանեան կայսրութիւնն է գործել, ներողամիտ եղէք եւ այդ գործը մեր վզին մի փաթաթէք”: Իմ կարծիքով, այս քննարկումը շատ անտեղի է եւ աւելորդ: Եւ մի կարծէք, որ ես ասում եմ, թէ “մենք Օսմանեան կայսրութեան շարունակութիւնը չենք” միտքը սխալ է զուտ այն պատճառով, որ այսօր մեր պետութեան հիմնադրման իւրաքանչիւր տարեդարձ շնորհաւորում ենք՝ սկսելով Օսմանեան կայսրութիւնից՝ առանց որեւէ սահմանափակման:
Հարցը հետեւեալն է. ենթադրենք, թէ 1915-ին ցեղասպանութիւն չի եղել, հայերն էլ չեն սպանուել: Նոյնիսկ օսմանեան իշխանութիւնները հայերին լեռնային եւ ցուրտ տարածքներից Ֆլորիտայի պէս արեւոտ եւ գեղեցիկ տեղեր են ուղարկել… Մօտ երկու միլիոն մարդ իր տունը, իրերը, դաշտերը, եկեղեցիները, աշխատավայրերը, դրամատներում՝ գումարները, ամէն բան թողնելով է գնացել: Հաւատալը դժուար է, բայց իրականութիւնը դա է, ուղարկել են՝ առանց թոյլ տալու նոյնիսկ իրենց պարտքերը հաւաքել: Կառավարութիւնը չբաւարարուեց օրէնքներով եւ օրէնսգրքերով հայերին պատկանող շարժական եւ անշարժ գոյքն իր սեփականութիւնը դարձնելով: Հայերի ստանալիք պարտքերը որոշումներով իրեն վերագրեց եւ կարգադրեց նրանցից հաւաքել մուրհակները:
Այժմ ողջ Թուրքիան, մենք, ապրում ենք այդ թալանի եւ գօղոնի վրայ: Մի՞թէ հարցը փակուա՞ծ էք համարում, երբ ես դա անուանում եմ գողութիւն: Այդ մեծ թալանը, այդ մեծ անարդարութիւնն ինչպէ՞ս է վերացուելու: Մի կողմ թողնենք սպաննուած, ոչնչացուած մարդկանց, միթէ այսօր մենք հայերին պարտք չե՞նք մի շարք բաներ:
Այդ պատճառով հարցը պէտք է քննարկել ոչ թէ որպէս մտքի ազատութիւն, այլ՝ որպէս անարդարութեան վերացում:
