Holy Cross deserves more Armenian tears ԱՂԹԱՄԱՐ, ԱՌԱՆՑ ԽԱՉԻ, ԲԱՅՑ` ՀԱՅԵՑԻ, ԼԱՑՈՎ ՈՒ ՅՈՒԶՈՒՄՈՎ

For the first time in 95 years liturgy and hymns were heard on Lake Van

ՎԱՆԱՅ ԾՈՎԸ 95 ՏԱՐԻ ԱՆՑ ԿՐԿԻՆ ԼՍԵՑ ՀԱՅ ՀՈԳԵՒՈՐԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱՂՕԹՔԸ

by Tatul Hakobyan ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

 

http://www.reporter.am/index.cfm?objectid=5BDED160-C5A1-11DF-994C0003FF3452C2

http://aztag.blogspot.com/2010/09/blog-post_21.html

Ազդակ օրաթերթի գլխաւոր խմբագիր Շահան Գանտահարեան՝ Երկիր Մետիայի պաստառէն

Սեպտ. 21 Հայաստանի Բ. անկախ Հանրապետութեան տարեդարձ։ Շնորհաւորութիւններ համայն հայութեան

ԱՂԹԱՄԱՐ, ԱՌԱՆՑ ԽԱՉԻ, ԲԱՅՑ` ՀԱՅԵՑԻ, ԼԱՑՈՎ ՈՒ ՅՈՒԶՈՒՄՈՎ

ՎԱՆԱՅ ԾՈՎԸ 95 ՏԱՐԻ ԱՆՑ ԿՐԿԻՆ ԼՍԵՑ ՀԱՅ ՀՈԳԵՒՈՐԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱՂՕԹՔԸ

ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
«Սիվիլիթաս» հիմնադրամի փորձագէտ

Յատուկ «Ազդակ»ի համար - Վան

Մինչ հայ հոգեւորականները Պոլսոյ հայոց պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ Արամ արք. Աթեշեանին շրջապատած կիսաքանդ մատուռից շարժւում էին դէպի Սուրբ Խաչ, մի քանի հարիւր հայեր՝ գերազանցապէս Պոլսից ու սփիւռքից (հիմնականում Պոլսից այլ երկրներ տեղափոխուածներ), պտտւում էին եկեղեցու շուրջը, անվերջ ու անթարթ նայում ծովին, մոմեր վառում եկեղեցու հարեւանութեամբ դրուած մոմարաններում ու արտասւում: Սուրբ Խաչն արժանի էր աւելի շատ հայերի ներկայութեան, աւելի շատ հայ արտասուողների, աւելի շատ հայ աղօթողների, աւելի շատ իր շուրջը պտտուող հաւատացեալների: Վանայ մեր ծովը, ծովի վճիտ կապտականաչաւուն ալիքներն արժանի էին ու կարօտ աւելի շատ հայ աչքերի: Սեպտեմբերի 19-ի կէսօրին, սակայն, ընդամէնը մի քանի տասնեակ հայեր էին եկել Հայաստանից, մի քանի տասնեակը` սփիւռքից, այսպիսով անսալով Հայաստանի իշխանութիւնների ու Հայ առաքելական եկեղեցու նուիրապետական աթոռների (բացի Պոլսոյ հայոց պատրիարքութեան) յորդորին, այն է՝ հենց այդ օրը չլինել Աղթամարում ու չմասնակցել, նրանց խօսքերով՝ թուրքական շոուին:

Սիրիայում բնակուող, "Փիւնիկ" հիմնադրամի նախագահ Գաբրիել Չեմպերճեանը առաջին անգամ չէր Աղթամարում եւ Արեւմտեան Հայաստանում: Նա տիկնոջ հետ էր եկել եւ ճիշդ է համարում, որ Հայաստանից կազմակերպութիւններ կամ պետական մակարդակով չեն մասնակցում այս պատարագին, սակայն միւս կողմից՝ բնական է համարում, երբ անհատ հայեր աշխարհի տարբեր կողմերից, այնուամենայնիւ եկել են հայ ժողովրդի համար նուիրական այս վայրում այս պատարագին: «Սրանք մեր հողերն են, մենք պէտք է մեր ուզած ժամանակ գանք այստեղ, մեր ուխտը կատարենք, մեր մոմը վառենք», - ասաց Չեմպերճեանը, ով մէկն է այն հայերից, ով նուիրատւութիւն է կատարել Տիգրանակերտի` այսօրուայ Տիարպեքիրի հայկական եկեղեցու վերանորոգման ու բազմաթիւ հայկական ձեռնարկների համար:

Մոնաքոյում բնակուող Տիգրան Ճիյէրճեանը եւս առաջին անգամ չէ Արեւմտեան Հայաստանում: Նա իր ֆրանսուհի տիկնոջ հետ այս կողմերում պտտուել է դեռ 1990-ական թուականների կէսերից յետոյ: «Աղթամարի Սուրբ Խաչում պատարագ մատուցելը անկարելի էր պատկերացնել տարիներ առաջ: Այսօր սա իրականութիւն է: Գուցէ ամբողջական չէ, բայց կարեւոր քայլ է մեր ժառանգութիւնը յետ ստանալու հարցում», - ասաց 70-ամեայ Ճիյէրճեանը, ով նախօրէին ամբողջ մէկ օր նաւով կտրել էր Վանայ ծովը, այցելել մի շարք այլ հայկական եկեղեցիներ, որոնք հարիւրամեայ մենութիւնից յետոյ շարունակում են մասամբ կիսականգուն մնալ: «Էջմիածնից հոգեւորական ուղարկելուց հրաժարուելը պատրուակ էր, խնդիրը քաղաքական է»,- ասաց նա:

62-ամեայ Արսէն Եարմայեանը Պոլսի Սուրբ Փրկիչ ազգային հիւանդանոցի հոգաբարձու է: «Եկել եմ պատարագին, որն առաջին անգամն է 1915-ից ի վեր»,- ասաց նա: Եարմայեանի կարծիքով՝ Հայաստանի պոյքոթը ճիշդ է, բայց թուրքերին խաչ չդնելու համար մեղադրելն էլ ճիշդ չէ: «Ժամանակի ընթացքում երկուսն էլ կը շտկուեն, խաչը կը տեղադրուի, Հայաստանից հայերն էլ կը գան յաջորդ պատարագին», - ասաց նա:

Գրիգոր Կէօքճեանը ծնուել է Պոլսում, բնակւում է Պէյրութում, եկել էր ընտանիքի չորս անդամների հետ՝ յատուկ այս պատարագին, նրա խօսքերով՝ այս պատմական օրուան ներկայ լինելու: «Տասը պոյքոթ էլ լինէր, ես պիտի գայի այստեղ, ինձ համար անձնապէս տեսնելն այլ նշանակութիւն ունէր», - ասաց նա:

Աղթամարի Սուրբ Խաչը կառուցուել է Օսմանեան կայսրութեան հաստատումից աւելի քան 350 տարի առաջ եւ աւելի վաղ, քանի առաջին թուրքերը Չինաստանի կողմերից շարժուեցին դէպի Հայաստանի սիրտը, որն այսօր Անատոլիա է կոչւում կամ Արեւելեան Թուրքիա: Հայերի համար այն Արեւմտեան Հայաստան է: Վերջին անգամ Սուրբ Խաչում պատարագ էր մատուցուել 1915 թուականին՝ Օսմանեան կայսրութեան կործանման վերջին տարիներին կամ Հայոց ցեղասպանութեան նախօրէին: Աւելի քան 95 տարի անց մատուցուեց առաջին պատարագը եւ չնայած թուրքական կողմի նախնական հաւաստիացումներին, եկեղեցու վրայ խաչ չտեղադրուեց:

Խաչը, որը պարզւում է ոչ թէ 200 քկ էր, ինչպէս պնդում էին թուրքերը, այլ ընդամէնը 76, դրուել էր եկեղեցու հենց հարեւանութեամբ: Ես ներկայ եմ եղել նաեւ Սուրբ Խաչի բացմանը 2007-ին, եւ ի տարբերութիւն, այս անգամ թուրքական մեծ դրօշակ չէին փռել կղզու լանջին: Եթէ չլինէր կղզու «բերանին» բարձրացուած կիսալուսինը, որը տնկուել է տարիներ առաջ, ապա սեպտեմբերի 19-ին չկային Թուրքիան ու թուրքականը խորհրդանշող այլ խորհրդանիշներ: Քանի որ եկեղեցին մեծ չէ եւ կարող է շուրջ 150 մարդ տեղաւորել, դրսում դրուել էր մեծ պաստառ, որի վրայ ցուցադրւում էր պատարագը: Բայց այդ օրը միայն Աղթամարում գտնուելն էլ բաւարար էր` զգալու այն ուժականութիւնը, այն ձգողականութիւնը, որ տիրում էր ողջ կղզու վրայ:

Հայաստանից, բացի լրագրողների, ընդամէնը մի քանի տասնեակ մարդ էր ներկայ: Փոխարէնը, Վանի նահանգապետարանը ամէն ինչ արել էր, որպէսզի ապահովուի մարդկանց մեծ ներկայութիւն տեղացիներից: Պատարագի օրը մահմետական քիւրտերը եւ թուրքերը մի քանի անգամ գերազանցում էին քրիստոնեաներին: Նրանցից շատերը եկել էին հետաքրքրութիւնից դրդուած, մի մասը պարզապէս ընտանիքի հետ իր հանգիստն էր անցկացնում Վանայ ծովում, Աղթամարում ու ծովափում: Պիտի ազնուօրէն նաեւ խոստովանել, որ այդ օրը մահմետականները բարեացակամ էին տրամադրուած հայերի նկատմամբ եւ փորձում էին ամէն կերպ ինչ-որ բանով իրենց օգնութիւնն առաջարկել:

«Սիրելի՛ հայ բարեկամներ, բարի եկաք Վան», ասում էր քաղաքում փակցուած ցուցապաստառը: Սակայն որեւէ տեղ այդպէս էլ չէր գրուել կամ ես չհանդիպեցի, որ Աղթամարի Սուրբ Խաչը հայկական է, չկար «հայ, հայկական» անունը: Միակ բացառութիւնը Լոնտոնում բնակուող «Կոմիտաս» հիմնարկի տնօրէն, պատմաբան Արա Սարաֆեանի եւ թուրք հրատարակիչ Օսման Քէօքերի երկլեզուեան՝ թուրքերէն եւ անգլերէն գրքի ներկայացումն էր պատարագի նախօրէին: Գիրքը տպուել էր Թուրքիայում եւ կրում է «Աղթամար. հայ միջնադարեան ճարտարապետութեան գոհարը»: Ընդ որում, գրուած էր ճիշդ` «Աղթամար», այլ ոչ թուրքերի խեղաթիւրած` «Աքտամար» ձեւով:

Պոլսահայերը համոզուած են, որ առաջիկայում Սուրբ Խաչի վրայ խաչը դրուելու է: Յուսանք: Աղթամարը, Սուրբ Խաչը արժանի են աւելի շատ հայերի ներկայութեան, աւելի շատ հայ արտասուողների, աւելի շատ հայ աղօթողների, աւելի շատ Սուրբ Խաչի շուրջ պտտուողների: Վանայ մեր ծովը, ծովի կապտականաչաւուն ալիքներն արժանի են աւելի շատ հայ աչքերի:

ՆԱՄԱԿԱՆԻ -Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցի

ՆԱՄԱԿԱՆԻ

Պատուարժան խմբագրութիւն,
«Ազդակ» օրաթերթի
Պէյրութ

Յարգելի խմբագիր,

Մեծ գոհունակութեամբ կարդացի ձեր 6 սեպտեմբերի խմբագրականը, որուն մէջ յիշատակուած ամէն մէկ առնուած եւ առնուելիք քայլ (սփիւռք եւ Հայաստան) ցոյց կու տայ միահամուռ կեցուածք թուրք կառավարութեան դէմ, Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցիին մէջ կատարուելիք տարեկան մէկ օրուան պատարագին մասնակցութիւնը հայերու կողմէ պոյքոթի ենթարկելու մասին:

Անդիէն, հայ զանգուածին (Հայաստան եւ սփիւռք) Թուրքիա եւ մանաւանդ Անթալիա ճամբորդելու տեսակ մը մոլեգնութիւնը հասած կը թուի իր գագաթնակէտին:

Մինչեւ այսօր, հայկական գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւնները, որոնք սրբապղծութիւն կը համարէին այսօրուան Թուրքիա այցելելը, այժմ, զինուած նորանոր լոզունգներով, հազարներով կը խուժեն Թուրքիա:

Մի՛ հաւատաք, Արեւմտեան Հայաստանը տեսնելու գլխաւոր պատճառաբանութիւնը պատրուակելով` ինքնամխիթարութիւնը կամ ինքնախաբէութիւնը:

Այսօր նիւթականն է խօսողը. աժան մեղրալուսին, աժան ծովափ, աժան կեցութիւն, աժան խմիչք, աժան ցոփութիւն եւ այլն: Եւ այս բոլորը` աչքէ հեռու:

Յարգելի՛ խմբագիր,

Աղթամարի մէկ օրուան պոյքոթը Թուրքիան կրնայ կրել իր ուսերուն վրայ` առանց կքելու, որովհետեւ ան (Թուրքիան) լաւատեղեակ է, թէ բերդը գրաւուած է ներսերէն, եւ այսօրուան պայմանները նկատի ունենալով, մանաւանդ` առանց վիզայի ճամբորդական դիւրութիւնները, մեր հայութիւնը բնաւ պիտի չդադրի Թուրքիա երթալէ եւ թրքերէն խօսելով հպարտանալէ, ապրանք տանելէ եւ ապրանք բերելէ:

Ազգովին գտնենք այս մոլեգնութեան դէմ պատուար կանգնելու հիմնական միջոցը:

Յարգանքներով`
Յակոբ Ադամեան

Լաթաքիա

ՄԱՐՏԱՎԱՐԱԿԱՆ ՍԽԱԼ ԿԱՄ ԹՐՔԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՀԱՐՈՒԱԾ - ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ

Աղթամարի Սուրբ Խաչի պատարագի արարողութեան նախաշեմին թուրքերը մարտավարական մեծ սխալ թոյլ տուին։ Պարզ է, թէ ինչի՛ մասին է խօսքը։ Պաշտօնական Անգարան յայտարարեց, որ խաչ պիտի չտեղադրուի Աղթամարի եկեղեցւոյ վրայ պատարագի օրը։

Երէկ առտու Էջմիածնի տեղեկատուական բաժանմունքը հաղորդագրութեամբ մը կը փոխանցէր, որ կ'առկախէ երկու հոգեւորականներուն մասնակցութիւնը Աղթամարի պատարագին։

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը առանձին հաղորդագրութեամբ եւ ազգային-քաղաքական հիմնաւորումներով, թարգմանը հանդիսանալով ոչ միայն սփիւռքի, այլ նաեւ հայրենաբնակ ժողովուրդի մտածումներուն, իղձերուն, կը մերժէր մասնակցութիւնը՝ Աղթամարի քաղաքական հանդէսին։

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան առընթեր Էջմիածնի մերժումով Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցին մէկ կեցուածքով կը ներկայանայ յաչս Թուրքիոյ եւ միջազգային ընտանիքին, մանաւանդ որ պաշտօնական Անգարայի կողմէ բեմականացուած այս ցուցադրութիւնը նախ եւ առաջ թիրախաւորած էր միջազգային ընտանիքն ու եւրոպական կառոյցները։

Յստակ է նաեւ պաշտօնական Երեւանի կեցուածքը, որուն հրապարակումը նախանշեց մեծամասնական կուսակցութեան մամլոյ բանբերը՝ կոչ ուղղելով չմասնակցելու Աղթամարի պատարագին։ Համահայկական այլ ուժեր, նախ եւ առաջ Դաշնակցութիւնը բազմիցս շեշտեց բեմադրութեան շարժառիթը, առաջադրած նպատակը, բացայայտեց թրքական խաղի կանոնները եւ կոչ ուղղեց հայութեան չընդառաջելու թրքական կողմին սարքած դաւադրութեան։

Կը թուի, որ հայկական դաշտին մէջ բանավէճ գոյութիւն չունի այլեւս այս ուղղութեամբ։ Թուրքիան ինքնաբացայայտուած է, մանաւանդ իր վերջին որոշումով, եւ դիւրացուցած իր թելադրած խաղի կանոններուն քողազերծումը հայկական կողմին համար։ Սպառած են նաեւ այս առիթով սահմանը ժամանակաւոր բանալ-չբանալու թրքական յայտարարութիւններուն արարները։

Հայկական կեցուածքի ընդհանրացումը կամ համազգայնացումը դրական նախանիշ է անշուշտ թրքական քարոզչական արարին դիմաց։ Հակակշիռ քայլն է, որ կը պակսի։ Այս առումով նկատառելի առաջարկ է մեր աշխատակից Թաթուլ Յակոբեանին կատարածը՝ հրապարակուած մեր թերթի էջերէն։ Նոյն օրը հայ-թրքական սահմանին վրայ թէ աշխարհի տարբեր երկիրներուն մէջ կազմակերպել ցոյցեր, միջազգային ընտանիքին համար փոխանցելու համար թրքական ծխածածկոյթի աքթը, բողոքելու համար շրջափակման դէմ եւ համոզելու, որ եղածը պարզապէս աչքի փոշի ցանող մակերեսային հանդուրժողականութեան նմուշ է, որ խորքին մէջ կը հարուածէ հայութեան եկեղեցական-կրօնական աւանդութիւնները, որ դարաւոր սուրբ տաճարը կը շահարկէ քաղաքական նպատակներու համար՝ օր մը ետք զայն թանգարանի եւ նորաձեւութեան ցուցադրութիւններու օգտագործելու համար։

Հակակշիռ գործողութիւններու կազմակերպումը պարտադիր հանգամանք կը ստանայ այս ձեւով։ Մանաւանդ հիմա, երբ թէ՛ Էջմիածինը, թէ՛ Անթիլիասը կը մերժեն մասնակցիլ քաղաքական այս հանդէսին, երբ պետութիւնը պարզ կը դարձնէ, որ ներկայացուցիչ պիտի չուղարկէ Աղթամարի շոուին, իսկ սփիւռքէն հակառակը թելադրող որեւէ կոչ չէ հնչած։

Թուրքերը մարտավարական սխալ թոյլ տուին խաչին տեղադրումը արգիլելով։ Մարտավարական սխալէն անկախ եւ անկէ առաջ գրեթէ յստակացած էր արդէն հայկական կողմին կեցուածքը։ Կը մնայ, որ երթալ-չերթալու հարցը ընդմիշտ փակուած նկատելով՝ հայկական կողմը փաստէ իր նախաձեռնողականութիւնը։

ԳՆԱ՞Լ, ԹԷ՞ ՉԳՆԱԼ ՎԱՆ

ՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԻՏՔԸ ՊԱՐԶՈՒՆԱԿ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ Է ԱՌԱՋԱՐԿՈՒՄ

ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
«Սիվիլիթաս» հիմնադրամի փորձագէտ,

Յատուկ «Ազդակ»ի համար

Սեպտեմբերի 19-ին Վանայ Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցում առաջին անգամ, 1915-ից յետոյ, տրուելու է սուրբ պատարագ: 2007-ի մարտին Սուրբ Խաչը վերանորոգուելուց յետոյ, պաշտօնապէս բացուեց որպէս թանգարան «Աքտամար» թրքացուած անունով, որտեղ եկեղեցական արարողութիւններն արգելւում են: Եկեղեցու վրայ թուրքական իշխանութիւնները արգելեցին խաչ տեղադրել` հակառակ Պոլսոյ հայոց պատրիարքութեան խնդրանքներին: Թուրքական կողմը քարոզչական նպատակներով լաւագոյնս օգտագործեց այդ առիթը: Նոյնը, բնականաբար, անելու է այս անգամ` մէկանգամեայ պատարագի փաստն օգտագործելով իբրեւ թուրքական հանդուրժողականութեան դրսեւորում փոքրամասնութիւնների նկատմամբ, յարգանք պատմութեան եւ համաշխարհային ժառանգութեան հանդէպ:

Հայաստանի իշխանութիւնները, ինչպէս կարելի է ենթադրել նրանց խօսնակների ու լրատուամիջոցների պահուածքից, չեն խրախուսում հայերին ներկայ գտնուելու սուրբ պատարագին: Մեր երկրի առաջին դէմքերը դառնացած ու մինչեւ հոգու խորքը վիրաւորուած են թուրքերից` վարչապետ Էրտողանից, արտաքին գործերի նախարար Տաւութօղլուից եւ, մասամբ` մշտապէս պեխերի տակ ժպտացող նախագահ Կիւլից: Պատճառը պարզ է` թուրքերը երկու տարի «ֆութպոլ խաղալուց» յետոյ ոչ միայն վերջ չտուեցին Հայաստանի շրջափակմանը, չհաստատեցին դիւանագիտական կամ այլ կարգի յարաբերութիւններ Հայաստանի հետ, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում շարունակեցին իրենց ազրպէյճանանպաստ կեցուածքը, այլ նաեւ սպառնացին, թէ Թուրքիայից կը վտարեն «հազարաւոր հայաստանցիների»: Ու հիմա իրենց թուրք գործընկերներից վիրաւորուած Հայաստանի իշխանութիւնները գործի են դրել իրենց «ծանր հրետանին»` իշխանամէտ գործիչները, քաղաքագէտները, պատմաբան-արեւելագէտները, լրագրողները, որոնք հայաստանցիներին խելք են սովորեցնում, թէ` գիտէք, պէտք է ընդհանրապէս հրաժարուել Վան գնալուց եւ պատարագին մասնակցելուց, քանի որ թուրքերը դա շահարկելու են:

Անկասկած թուրքերը շահարկելու են: Իսկ եթէ ոեւէ հայ, անգամ պոլսահայ, չգնայ Աղթամար, ինչը բացառւում է, թուրքերը դա չե՞ն շահարկելու: Ինչպէս 2007-ին, երբ որպէս թանգարան վերաբացւում էր Սուրբ Խաչը, այնպէս էլ այսօր Թուրքիան շատ լաւ հաշուարկ է կատարել եւ փորձելու է սեպտեմբերի 19-ի սուրբ պատարագը համաշխարհային հանրութեանը հնարաւորինս «թանկ վաճառել»: Եւ այդ հարցում մի քանի հարիւր հայերի ներկայութիւնը կամ բացակայութիւնը ոչինչ կամ գրեթէ ոչինչ չի փոխելու: Սակայն արդեօք Հայաստանը, որպէս պետութիւն, իսկ սփիւռքը, որպէս պահանջատէր ու իրական տէր մեր Սուրբ Խաչի, Մշոյ Սուրբ Կարապետի, Անիի կիսականգուն եկեղեցիների, մզկիթի վերածուած Կարսի Սուրբ Առաքելոց վանքի ու բազմաթիւ այլ կոթողների, չունե՞ն անելիք, բացի հաւատացեալ հայերին յորդորելուց ու խելք սովորեցնելուց: Խօսքը չի վերաբերում քարոզչական նպատակներով ու շատ պարզունակ այն յայտարարութիւններին, որ այսօր անում են հայ իշխանամէտ գործիչներն ու ոչ միայն նրանք: Նրանց մեծ մասն ասում է. «Չէ, չպիտի գնալ Վան, քանի որ թուրքերը մեր ներկայութիւնը շահարկելու են»: Կայ մէկ այլ, շատ աւելի փոքր խումբ, որն ասում է. «Իսկ ինչո՞ւ չգնալ Վան, չէ՞ որ Սուրբ Խաչը մերն է, չէ՞ որ մեր ներկայութեամբ կարող ենք աշխարհին ցոյց տալ, որ դա մեր եկեղեցին է, որ հայկական է, որ թուրքերը ոչ միայն հայութեանն արմատախիլ են արել իրենց հայրենիքից, այլ զաւթել մեր տներն ու եկեղեցիները»:

Ես, որպէս լրագրող, 2007-ի մարտին ներկայ եմ եղել Սուրբ Խաչի բացման արարողութեանը եւ հաւատացնում եմ, որ այդ միջոցառմանը ներկայ էր ընդամէնը մի քանի հարիւր մարդ, որից մի մասը հայեր էին Հայաստանից, սփիւռքից ու Պոլսից: Ես, որպէս լրագրող, սեպտեմբերի 19-ին եւս ներկայ եմ լինելու սուրբ պատարագին եւ կարող եմ վստահ լինել, որ այս անգամ էլ միջոցառմանը ներկայ է լինելու ընդամէնը մի քանի հարիւր մարդ: Ովքեր գոնէ մէկ անգամ եղել են Վանում, կարող են հաստատել, որ ուղղակի ֆիզիքապէս հնարաւոր չէ Սուրբ Խաչում կազմակերպել միջոցառում հազարաւոր մարդկանց ներկայութեամբ: Անշուշտ թուրքերը արդէն իսկ իրականութեանը չհամապատասխանող լուրեր են տարածում, թէ հազարաւոր հայեր են ներկայ լինելու, թէ` Վանի հիւրանոցներն արդէն զբաղեցուած են, որ քաղաքի բնակիչներն են իրենց տներում հիւրընկալելու հայերին ու միւս հիւրերին: Այս ամէնը, սակայն, քարոզչութիւն է, պարզունակ «թուրքապատում», որին լծուել են թուրքերը պետական մակարդակով, եւ որի դէմ պայքարելը, իմ կարծիքով, Հայաստանի ու սփիւռքի կողմից անիմաստ է ու անտեղի ջանքերի վատնում:

Հայաստանը եւ սփիւռքը սեպտեմբերի 19-ին, որպէսզի իրենց ձայնը հասնի համաշխարհային հանրութեանը, պէտք է այլ քայլեր կատարեն: Ընդ որում, այդ քայլերը պէտք է բխեն իրականութիւնից եւ չլինեն պարզունակ քարոզչական ու հակաթուրք ձեռնարկներ:
Առաջին. հայաստանցիները եւ սեպտեմբերի 19-ին Հայաստանում գտնուող սփիւռքահայերը կարող են բողոքի խաղաղ երկու տարբեր ցոյցեր կազմակերպել կողպուած թուրք-հայկական երկու սահմանադռների մօտ` Մարգարայում եւ Ախուրեանում: Քանի որ Թուրքիան 1993-ից ի վեր թշնամական աքթ է իրականացնում Հայաստանի նկատմամբ ու փորձում է շրջափակման միջոցով ծնկի բերել մեր երկիրը, Սուրբ Խաչի պատարագը լաւ առիթ կը լինի, որպէսզի միջազգային հանրութեանը եւս մէկ անգամ յիշեցնել, թէ իրականում ինչպիսին է Թուրքիայի վերաբերմունքը Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի նկատմամբ: Ցոյց տալ, որ իրական Թուրքիան սահման փակող եւ պարբերաբար սպառնացող Թուրքիան է եւ ոչ թէ Սուրբ Խաչում մէկ անգամ սուրբ պատարագ թոյլատրող Թուրքիան: Բնականաբար միջազգային առաջատար լրատուամիջոցները, անկախ նրանից հայերը կը մասնակցեն Սուրբ Խաչի պատարագին, թէ ոչ, այդ ձեռնարկը լայնօրէն լուսաբանելու են: Վստահաբար այդ նոյն լրատուամիջոցները միաժամանակ կը լուսաբանեն նաեւ Մարգարայի եւ Ախուրեանի խաղաղ ցոյցերը, եթէ հայերը նման բան իրաւամբ կարողանան կազմակերպել: Հայաստանի մայրաքաղաքից մինչեւ հայ-թուրքական սահմանադուռ` Մարգարայ, ընդամէնը 40 քմ է, իսկ մեծութեամբ երկրորդ քաղաքից` Գիւմրիից մինչեւ Ախուրեան, որտեղով անցնում է Հայաստանը Թուրքիային կապող եւ պարապուրդի մատնուած երկաթուղին, մօտ 10 քմ: Նախագահ Սարգսեանի ու Հայաստանի գործող իշխանութիւնների ձախողուած «ֆութպոլային դիւանագիտութիւնից» յետոյ միջազգային հասարակական կարծիքը փոխուել է ի վնաս Հայաստանի այն իմաստով, որ արդէն երկու տարի որեւէ խոշոր պետութիւն կամ միջազգային կազմակերպութիւն այլեւս Թուրքիային չի յիշեցնում Հայաստանը շրջափակման տակ պահելու անթոյլատրելիութեան մասին: Սեպտեմբերի 19-ը լաւ առիթ է դա յիշեցնելու:
Երկրորդ. սեպտեմբերի 19-ին աշխարհի հայաշատ մայրաքաղաքներում կարելի է կազմակերպել մոմերով բողոքի խաղաղ ցոյցեր Թուրքիայի դեսպանատների, հիւպատոսարանների եւ այլ կարգի պաշտօնական ներկայացուցչութիւնների առաջ: Համաշխարհային լրատուամիջոցները Սուրբ Խաչի պատարագի հետ միաժամանակ դրանք էլ կը լուսաբանեն: Մոմերով խաղաղ այդ ցոյցերի ընթացքում կարելի է նաեւ պաստառներով պատմել Արեւմտեան Հայաստանի հայկական այն վանքերի, եկեղեցիների ու միւս յուշարձանների մասին, որոնք վերածուել են մզկիթի, քանդուել են կամ պարզապէս անուշադրութեան մատնուել: Դա լաւ առիթ կը լինի նաեւ պահանջել, որպէսզի Սուրբ Խաչը, մզկիթի վերածուած Կարսի Առաքելոցը եւ միւս եկեղեցիները վերադարձուեն Պոլսոյ պատրիարքարանին եւ հայ նուիրապետական աթոռը որոշի, թէ ե՛րբ անցկացնի պատարագ կամ կրօնական այլ ձեռնարկ:

Այստեղ արժէ յիշեցնել 2008-ի սեպտեմբերի 6-ը, երբ նախագահ Կիւլը վեց ժամով այցելեց Երեւան: Այդ օրերին Հայաստանի իշխանութիւնները, լրատուամիջոցների մեծ մասը այն աստիճանի էին ոգեւորուած, որ, մի պատգամաւորի խօսքերով` «կարծես գտել էին իրենց կորցրած եղբօրը»: Բացառութիւն էր միայն Դաշնակցութեան կազմակերպած խաղաղ ցոյցը օդանաւակայանում, Երեւանի բոլոր այն փողոցներում, որտեղով անցնում էր Թուրքիայի նախագահի մեքենան: Համաշխարհային լրատուամիջոցներն այդ օրերին գերազանցապէս ցոյց էին տալիս սեպտեմբերեան արեւի տակ հրճուանքից պայթող Կիւլի ու Սարգսեանի դէմքերը, երկու նախագահների ձեռքով ողջոյնները «Հրազդան» մարզադաշտում հաւաքուած հայ ու թուրք ֆութպոլասէրներին, նրանց անսահման ուրախութիւնը` անկախ նրանից, թէ որ խումբն էր կոլ խփում (կոլ խփում էին միայն թուրքերը): Հայ-թուրքական բարձր մակարդակի այս աննախադէպ ողջագուրման ժամերին միակ սթափ ձայնը գալիս էր Երեւանի փողոցներում կանգնած մարդկանց ձեռքերին պահած պաստառներից` «Ես Վանից եմ», «Ես Կարսից եմ», «Ես Մուշից եմ», «Իմ տունը թողել եմ Վանայ ծովի ափին»...