22 ապրիլէն ասդին թերեւս օր չ'անցնիր, որ հայկական լրատուադաշտի ոեւէ ներկայացուցիչ չներկայացնէ կամ չարծարծէ պաշտօնական Երեւանի եւ Անգարայի միացեալ ստորագրութիւնները կրող հռչակագիրին կամ յայտարարագիրին վերաբերող լրատուութիւն, մեկնաբանութիւն, վերլուծում։ Միեւնոյն տարողութեամբ եւ թերեւս աւելի՝ երեւոյթը կը վերաբերի նաեւ թրքական եւ ազրպէյճանական զանգուածային լրատուամիջոցներուն։ Թէեւ վերջին երկուքի պարագային դաշտերը յագեցած են մէկ կողմէ ներքին սպառման շարժառիթներէ թելադրուած նիւթերով, միւս կողմէ հանրային կարծիքի ապակողմնորոշման միտող տարբեր տեսակի թողարկումներով։ Հայկականի պարագային, ի տարբերութիւն միւս երկուքին, պաշտօնական լրահոսը, տեղեկատուութիւնը ժլատ է, լուռ է շատ յաճախ, այնքան, որ համր դիւանագիտութեան այսօրուան երեւոյթին նկատմամբ տեղի կը տրուի զանազան մեկնաբանութիւններու։
Լռութիւնը միշտ չէ, որ օգտակար է։ Յատկապէս նման զգայուն թեմաներու պարագային, երբ հակառակորդ ճամբարը աշխուժօրէն կը ձեռնարկէ տեղեկատուութեան իւրօրինակ տարբերակներու ցուցահանդէսի, երբ յստակ է, որ պետական մակարդակներու վրայ կազմակերպուած եւ իրականացուած քարոզչաքաղաքական քաղաքականութիւնը ինքզինք կը դրսեւորէ ամէն առիթի։
Հասարակութեան տեղեկացուածութիւնը հիմնովին կարեւոր է առհասարակ եւ յատկապէս նման պարագաներու։ Տեղեկացուած հասարակութիւնն է միայն, որ առարկայական քննարկում կրնայ կատարել։ Թէկուզ բազմահայեացքային մօտեցումներ կրնան իրար խաչուիլ, բախիլ իրարու, այսուհանդերձ ճշգրիտ տուեալները, հրապարակայնութիւնը հիմնարար դերակատարութիւն կ'ունենան առողջ քննարկումներու համար եւ իբրեւ այդպիսին կը կանխեն նաեւ կասկածանքի մթնոլորտի բարձրացումը։
Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահը կը յայտարարէր, որ տեսանելի ապագային կը բացայայտէ ճանապարհային քարտէսին ներառուած համաձայնական կէտերը՝ աւելցնելով, որ ինքնավստահ է, որ այս գործընթացին նկատմամբ հայկական կողմի ճշդած կեցուածքները կ'արժանանան ժողովրդային համաձայնութեան։
Ենթադրութիւններ, համաձայնեցուած կէտերու մասին մամուլի հրապարակումներ, մեկնաբանական գրութիւններ առատօրէն լրատուական շրջանառութեան մէջ դրուած են այս օրերուն։ Հետեւելով այդ բոլորին, ներառեալ անշուշտ թրքական աղբիւրներու հրամցուցածներուն, կարելի է թերեւս որոշ ուրուագծում կատարել ճանապարհային քարտէսի բովանդակութեան մասին։ Այսպէս.
Միանգամայն ճշդենք, որ ճանապարհային քարտէսի ճշգրիտ բովանդակութեան մասին չէ խօսքը։ Ճշգրիտ բովանդակութիւնը կ'իմանանք այն ատեն, երբ պաշտօնապէս կը բացայայտուին համաձայնական կէտերը։ Մամուլի հրապարակումներուն հետեւելով ենթադրեալ կէտերը լուսարձակի տակ առնելն է եւ անոնց նկատմամբ կարգ մը դիտարկումներ կատարելը այս յօդուածին նպատակը։
Միջազգային ընտանիքի անդամակցութեամբ երկուստեք սահմաններու անուղղակի ճանաչումը առաջին կէտով կը վերածուի յատուկ պայմանագիրով Թուրքիոյ տարածքային ամբողջականութեան ճանաչումի։ Իրաւագիտական վերլուծումներու վրայ հիմնուած եզրայանգում կ'ուզէ այս աքթը Թուրքիայէն հողային պահանջատիրութենէ հրաժարումի համազօր քայլ համարելը։
Միջկառավարական ձեւաչափով միացեալ քննարկումներու առաջադրանքը նախորդ նախագահի պատասխանն էր պատմագէտներէ բաղկացած միացեալ յանձնախումբ ստեղծելու Թուրքիոյ վարչապետի առաջարկին։ Այժմ կայ հաւանաբար իրաւացի մտահոգութիւն, որ միջկառավարական յանձնախումբերու իբրեւ ենթաաշխտանքային բաժին կը ներառուի նաեւ պատմագէտներու հարցը, ինչ որ բնականաբար կը հարուածէ Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման գործընթացը։
Նշուած կէտերու յաջորդականութեան շարքը կրնայ տարբեր ըլլալ, ինչպէս որ կրնան տարբեր ըլլալ նաեւ կէտերը, ըստ էութեան։ Հիմնական մէկ կարեւոր կէտ պէտք չէ շրջանցել սակայն։ Կէտ, որ չէ ներառուած հրապարակուած բոլոր տարբերակներուն եւ մեկնաբանական գրութիւններուն մէջ։ Ազրպէյճանական գործօնին շրջանցումն է կամ ղարաբաղեան տարածքներէն հայկական զօրքերու հեռացման թրքական նախապայմանի շրջանցումը։ Իսկ այս մէկը՝ հակառակ Թուրքիոյ վարչապետին իր երկրին թէ Ազրպէյճանի մայրաքաղաքին մէջ կատարած յայտարարութիւններուն։
Կը թուի, որ բուն հարցը յայտնաբար թրքական մարտավարական խաղերու կարեւոր հանգրուանի մը նուաճումն է։ Նախ ի հարկէ ընտրուած ժամանակահատուածը՝ 24 ապրիլի նախօրեակին, ոչ այնքան հայ ժողովուրդի բարոյահոգեբանական կամ զգացմունքային ներաշխարհը հարուածելու, որքան աշխարհակարգի մէկ հզօր ուժի ներկայացուցիչին Ցեղասպանութիւն եզրը չօգտագործելու հիմնաւորեալ պատրուակ տրամադրելու առումով։ Եւ անշուշտ իմիթացիոն բանակցային գործընթացի ցուցական պատկեր ստեղծելու եւ իրողութիւնները մշուշապատելու առումներով։ Ահա թէ ինչո՛ւ տուեալ պահուն կէտ կորսնցուցած կարգավիճակի մէջ յայտնուեցաւ հայկական կողմը։
Այլապէս։ Պարզ է, որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումի հարցը պիտի շարունակէ մնալ Հայաստանի արտաքին քաղաքական վարքագիծի առաջնային օրակարգի կէտերէն մէկը եւ գէթ տեսանելի ապագային Հայաստան յատուկ համաձայնագիրով պիտի չճանչնայ Թուրքիոյ հողային ամբողջականութիւնը։ Նախադրեալները կը համոզեն, որ հայկական զօրքերն ալ պիտի շարունակեն վերահսկել Ղարաբաղեան տարածքները։
Նման զգայուն թեմաներու հրապարակայնացումը պարտաւորիչ է։ Հարցերը որքան պետական են, նոյնքան նաեւ հասարակական եւ այս պարագային համահայկական շեշտադրումով հասարակական։ Տեղեկացուածութիւնը հիմնովին կ'օժանդակէ հարցերու առարկայական քննարկումին։ Գնահատական տալու, որ ազգային անվտանգութեան հայեցակարգին մէջ տեղ գտած հայ-թուրք յարաբերութիւններու սահմանուած բաժինի բովանդակութեան որքանո՞վ կը համապատասխանէ հայկական կողմին ստորագրութիւնը նման փաստաթուղթի մը տակ։
Տեսանելի ապագան անորոշ յղացք է յստակ ժամկէտ ճշդելու առումով։ Այսօր ուղիղ մէկ ամիս կ'ընէ ստորագրութեան թուականէն ասդին։ Մանաւանդ եթէ փաստաթուղթին ժողովրդային համաձայնութիւն վայելելուն ինքնավստահութիւնը կայ, բացայայտումը պէտք չէ ուշանայ։
Պ.- Այն, որմենքառանցիրականհետեւանքներըհաշուարկելու, արդէն պատրաստւումենքգրկախառնուելութուրքերիհետ։ Սահմանը բացուելուդէպքումտնտեսականյարաբերութիւններկը սկսուեն, թէպետմերուԹուրքիայիուժայինյարաբերակցութիւնը ցանկացած առումովշատտարբերէ։Ժամանակիընթացքումկը փլուզուիմեր ներքինարդիւնաբերութիւնը, կըմեծանայտնտեսական կախումը, եւ ուղղակիխաղաղճանապարհովԹուրքիանկըհասնի նրան, ինչը չկարողացաւաւարտել 1915-23-ին։Կամէլ՝թուրքական խոր ներթափանցմանհետեւանքովՀայաստանիազգային անվտանգութեան համակարգիընդհանուրանկմանպայմաններում Ազրպէյճանը Թուրքիայիդրդմամբպատերազմկըսկսիեւմէկ հարուածովկըլուծի հարցը։Անթալիայումհանգստացողներըչէ, որայդ պայմաններում պիտիգնանարցախեանճակատ՝երկիրըպաշտպանելու։
Հայաստան-Թուրքիա բանակցութիւնների շուրջ ՀՀ իշխանութիւնների հետ տարաձայ նութեան պատճառով քաղաքական կոալիցիայից Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան դուրս գալը մղել է ՀՀ արտաքին գործերի նախարար պրն Էդուարդ Նալբանդեանին հրապարակային եւ խորհրդարանական լուսաբանութիւններ տալու: Ապրիլի 27-ին պրն Նալբանդեանը հարցազրոյց է տուել «Արմենպրես» լրատուական գործակալութեանը` հիմնականում անդրադառնալով Հայաստան-Թուրքիա բանակցութիւններին: Չնայած` այդ հարցազրոյցում արտգործնախարարի ասած կամ չասած մտքերից ու պատասխաններից շատերը նոր հարցականների տեղիք են տալիս, բայց կայ առնուազն մէկ կէտ, որի առնչութեամբ չի կարելի պրն Նալբանդեանին հրապարակաւ չսրբագրել: Իր պատասխաններից մէկում պրն Նալբանդեանը ասում է, «Գիտէք, ես յոյսով եմ, որ երբ մենք բարելաւենք, կարգաւորենք մեր յարաբերութիւնները, ապա ոչ միայն մեր երկրի` Հայաստանի ղեկավարները կը գան Ծիծեռնակաբերդ` ծաղիկներ դնելու, այլեւ Հայաստանի ղեկավարներին կը միանան Թուրքիայի ղեկավարները: Ինչու՞ մենք չենք կարող անել այն, ինչ որ արեցին Շառլ դը Գոլը եւ Ադենաուերը: Ես վստահ եմ, որ կը գայ այդպիսի օր, եւ այդ քայլը կ'անեն նաեւ Հայաստանի եւ Թուրքիայի ղեկավարները»: Ժողովրդի լեզուով ասած` «էդ բանը չպիտի ասէիք» պարոն Նալբանդեան: Շառլ դը Գոլն ու Ադենաուերը դարերով իրար դէմ պատերազմած պետութիւնների ղեկավարներ էին, ովքեր 1963-ին ստորագրեցին բարեկամութեան պայմանագիր` նախանշելով նաեւ միացեալ Եւրոպայի մեկնարկը: Ձեր խօսքում, երբ ուզում էք նրանց օրինակով տեսնել Հայաստանի ու Թուրքիայի ղեկավարներին, հայերիս այդ ղեկավարներից ո՞ր մէկի կերպարով էիք պատկերացնում: Տայիք միայն Ադենաուերի անունը` հասկանալի ու ողջունելի կը լինէր: Վերջապէս, Կոնրադ Ադենաէուրը Գերմանիայի այն կանցլերն էր, որ 1951թ. սեպտեմբերին Բունդեսթագում ունեցած իր ելոյթում ընդունեց Գերմանիայի պարտաւորութիւնը` հատուցում կատարելու Իսրայէլին` որպէս հրեայ ժողովրդի ներկայացուցիչ պետութեանը, նացիստական Գերմանիայի կողմից գործադրուած հրեայ ժողովրդի Հոլոքոստի համար: Այս դէպքում Ձեր համեմատութիւնը իսկապէս ողջունելի կը լինէր: Հնարաւոր է, որ ցանկացել էք ասել` «Ադենաուեր եւ Վիլի Բրանդտ». դա եւս ողջունելի կը լինէր: Վերջապէս, Վիլի Բրանդտն էր, որ 1970թ. դեկտեմբերի 7-ին Վարշաւայում ծնկի եկաւ 1943թ. Վարշաւայի Գետտոյի ապստամբութեան հրեայ զոհերի յուշարձանի առաջ` որպէս զղջման եւ ներողութիւն խնդրելու արտայայտութիւն: Այո՛, պրն Նալբանդեան, մենք` հայերս, Շառլ դը Գոլ ունենալու խնդիր չունենք: Մենք Թուրքիայի կողմից հայոց դէմ գործադրուած Ցեղասպանութեան ժառանգներն ենք, եւ պատրաստ ենք այդ Ցեղասպանութիւնը գործած Թուրքիայի իրաւաժառանգորդ ներկայիս Թուրքիայի հետ յարաբերութիւններ հաստատել առա՛նց նախապայմանների: Բայց Ձեր պատկերացումը, թէ պէտք է անենք այն, ինչ արեց Շառլ դը Գոլը, ոչ միայն անհասկանալի է, այլեւ, անկեղծ ասած, նոյնիսկ մտահոգիչ: Եթէ մեր արտգործնախարարը չի պատկերացնում ցեղասպան պետութեան ժառանգորդի եւ ցեղասպանութեան թիրախ դարձած ժողովրդի ժառանգորդի պարտաւորութիւնների ու անելիքի տարբերութիւնները, նա կարո՞ղ է մեր պետութեան շահերը ներկայացնել ու պաշտպանել միջազգային ատեաններում եւ այլ պետութիւնների, յատկապէս Թուրքիայի հետ բանակցելիս: Պրն Նալբանդեան, չարժէ ինչ-ինչ հաշուարկներով, ուրիշներին հաճոյանալու համար, մենք` որպէս պետութիւն, մեզ վրայ վերցնենք Ֆրանսիային նմանուելու կամ որպէս քաղաքական գործչի` դը Գոլին կապկելու որեւէ պարտաւորութիւն: Դա, մեր անհատական կամ հաւաքական թերարժէքութեան բարդոյթից բացի, ուրիշ ոչնչի մասին չի վկայի: Ընդհակառակը, դա միայն կը հարուածի մեր պետութեան շահերին: Ընդամէնը, պրն Նալբանդեան, մեզ պէտք են թուրք Ադենաուեր եւ էլի թուրք Վիլի Բրանդտ, որպէսզի Թուրքիան զղջում յայտնի եւ հայութիւնից ներողութիւն խնդրի` Հայոց ցեղասպանութեան համար, ամբողջական հատուցում կատարի միջազգային իրաւունքում հայ ժողովրդի ներկայացուցիչ Հայաստանի Հանրապետութեանը եւ միայն այդ ժամանակ ստանայ բարոյական իրաւունք` իր ղեկավարների միջոցով ծնկաչոք յարգելու մեր նահատակների յիշատակը Ծիծեռնակաբերդում: Առանց ներողութեան, առանց զղջման, առանց պատասխանատուութեան ստանձնման եւ առանց հատուցման` Թուրքիայի կողմից որեւէ բարձրաստիճան պաշտօնեայի յայտնուելը Ծիծեռնակաբերդում պարզապէս կը պղծի մեր նահատակների յիշատակը: Նորից չսխալուէք, պրն Նալբանդեան:
