ՀԱՅ-ԹՐՔԱԿԱՆ ՅԱՐԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ

ԲԱՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ՍԵՂԱՆԻՆ Է ԴՐՈՒԱԾ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԿՈՐԾԱՆՄԱՆ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՓՈՒԼԱՅԻՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿԸ

ԳԼԽԱՒՈՐԸ ՄՈՌԱՆԱԼՈՎ՝ ՀԱՅՈՒԹԻՒՆԸ ԿԵՆՏՐՈՆԱՑԵԼ Է ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ՃԱՆԱՉՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՎՐԱՅ ՄԻԱՅՆ

Հայ-թուրքական յարաբերութիւններում ստեղծուած ներկայ իրավիճակը եւ հնարաւոր զարգացումները մեկնաբանում է «Արարատ» ռազմավարական հետազօտութիւնների կենտրոնի տնօրէն, քաղաքագիտութեան դոկտոր ԱՐՄԷՆ ԱՅՎԱԶԵԱՆԸ

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պարո՛ն Այվազեան, հայ-թուրքական յարաբերութիւններում ստեղծուած իրավիճակի հանգուցալուծումը կապւում էր ՄիացեալՆահանգների նախագահի՝ Թուրքիա կատարած այցի հետ։ Այցի ժամանակ Պարաք Օպաման հանդէս եկաւ յայտարարութիւններով, որոնք ինչպէս ոգեւորիչ են Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման առումով, այնպէս էլ շատերի համար հիասթափեցնող են։ Որքանո՞վ է ճիշդ հայ-թուրքական յարաբերութիւնների հանգուցալուծումը կապելՄիացեալ Նահանգների կողմից ցեղասպանութեան ճանաչման հետ։

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ի հարկէ, ճիշդ չէ։ Հայկական հարցը սոսկ Ցեղասպանութեան ճանաչման հարց չէ։ Պարզապէս վերջին 30 տարուայ ընթացքում սփիւռքի լոպիստական գործունէութեան, իսկ յետոյ նաեւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան մէջ Հայկական հարցն իր բովանդակային արտայայտումը չգտաւ։ Դրա համար էլ ստեղծուել է տպաւորութիւն, թէ դա միայն Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցն է։ Մինչդեռ Հայկական հարցը Հայաստանի պետականութեան գոյութեան համար քաղաքական ու տարածքային երաշխիք ներապահովելու խնդիրն է։ Ցեղասպանութեան ճանաչումը կարող է նպաստել այդ հարցի լուծմանը։ Սակայն շփոթ ստեղծելը շատ վտանգաւոր է, որովհետեւ գլխաւորը մոռանալով՝ հայութիւնը կենտրոնացել է Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցի վրայ միայն։

Հ.- Սակայն հէնց դա է, որ պէտք է ստեղծի համապատասխան միջազգային երաշխիքներ։

Պ.- Գործնականում ստացւում է, որ այնքան էլ այդպէս չէ։ Օրինակ, Քանատան, Լեհաստանը կամ Ֆրանսան ճանաչել են Ցեղասպանութիւնը։ Բայց փաստ է, որ մենք չենք կարողացել քաղաքական առումով դա դրամագլխի վերածել։ Այսինքն, ճանաչումով հանդերձ, նրանց քաղաքականութիւնը Թուրքիայի կամ Ազրպէյճանի նկատմամբ չի փոխուել, որովհետեւ մենք չենք պարզաբանում աշխարհին, որ Ցեղասպանութիւնը կատարուել է Հայաստանը հայաթափելու, հայութեանը իր հայրենիքում պետականութիւն ստեղծելու հնարաւորութիւնից զրկելու նպատակով։

Այսօր Ֆրանսան ներկայացնող ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի համանախագահ Ֆասիէն հայկական կողմից պահանջում էԱզրպէյճանին յանձնել ազատագրուած տարածքը, Արցախ վերադարձնել ազրպէյճանցիներին եւ դրանից 10-15 տարի յետոյ միայն Արցախում հանրաքուէ անցկացնել։ Սա նշանակում է հայկական պետականութիւնը զրկել անվտանգութեան երաշխիքներից՝ ապագայում անորոշ լուծումների յոյսերի դիմաց։ Անտեսւում է այս հարցի եւՑեղասպանութեան խնդրի միջեւ անմիջական կապը, որը մենք պէտք է շեշտադրէինք անցած ամբողջ ժամանակահատուածում։ Հիմա, եթէՄիացեալ Նահանգների նախագահը նոյնիսկ ճանաչի Ցեղասպանութիւնը, դեռ մեծ հարց է, թէ որքանո՛վ մենք կը կարողանանք որպէս դրա արդիւնք փոխհատուցում պահանջել՝ նկատի ունենալով մեր պետութեան ծանրագոյն աշխարհառազմավարական դրութիւնը։

Հ.- Ճանաչումը, ցանկացած դէպքում, նպաստաւոր է։ Ինչ վերաբերում է փոխհատուցման պահանջին, ապա եկէք ընդունենք, որ դա ոչ թէՄիացեալ Նահանգների, այլ մեր խնդիրն է։

Պ.- Մեր պետական այրերը պարտաւոր էին եւ պարտաւոր են պարզաբանել միջազգային հանրութեանը, որ մենք այս ծանրագոյն աշխարհառազմավարական վիճակում ենք յայտնուել Ցեղասպանութեան պատճառով։ Դա ոչ միայն չի արուել, այլեւ բարեկամ, դաշնակից համարուող Ֆրանսան մեզանից Ղարաբաղի հարցում անհիմն ու խիստ վտանգաւոր զիջումներ է պահանջում։

Հ.- Մինսքի խմբում մեր բնական ռազմավարական դաշնակիցը Ռուսաստանն է, բայց նա էլ է նոյն զիջումները պահանջում։

Պ.- Բայց, բոլոր դէպքերում, Ֆրանսան բարեկամ երկրի համարում ունի, այդպիսի ընկալում է ստեղծուել անցած տարիներին։ Սա նշանակում է, որ մեր դիւանագիտութեան մէջ լրջագոյն խնդիրներ կան։ Օրինակ, Ջաւախքի հայաթափումը շարունակւում է, ընդամէնը երկու օրառաջ Վահագն Չախալեանին 10 տարուայ ազատազրկման դատապարտեց վրացական դատարանը։ Այնտեղ իրադրութիւնը զարգանում է նախիջեւանեան բեմագրով՝ հայաթափում, իսկ Հայաստանը, որպէս պետութիւն, որեւէ առարկայական աջակցութիւն ցոյց չի տալիս իր հայրենակիցներին։

Հ.- Վրաստանի նկատմամբ Հայաստանը մշակուած քաղաքականութիւն չունի, դա բացթողում է։ Սակայն, այնուհանդերձ, վերադառնանք հայ-թուրքական յարաբերութիւններին։ Ի՞նչ զարգացումներ կարելի է սպասել առաջիկայում։

Պ.- Հայ-թուրքական յարաբերութիւններն իրենց բովանդակութեամբ թշնամական յարաբերութիւններ են։ Երբ խօսում են դրանց կարգաւորման մասին, պէտք է նայել, թէ ի՛նչ է առաջարկւում։ Առայժմ խօսւում է միայն սահմանի բացման ու դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատման մասին՝ մնացած ու ամենակարեւոր հարցերը թողնելով անորոշ ապագային։ Իսկ այդ «մնացածը» անուանւում է երկրորդական, «վիճայարոյց», «զգացմունքային»։ Մինչդեռ հայ-թուրքական հակամարտութեան կառուցուածքը բաղկացած է տասնեակ մակարդակներից եւ ենթամակարդակներից, որտեղ Թուրքիան իրականացնում է յարձակողական եւ խիստ թշնամական գործողութիւններ, որոնք մնում են անպատասխան։ Այդ մասին ես մի առանձին ուսումնասիրութիւն եմ հրապարակել։

Հ.- Կարծում էք, որ Հայաստանը բանակցութիւնների հէնց սկզբից պէտք է ներկայացներ իր պահանջների ամբո՞ղջ փաթեթը, ներառեալ՝Ցեղասպանութեան ճանաչումն ու փոխհատուցումը։

Պ.- Թուրքիան Հայաստանի դէմ համալիր թշնամական ծրագիր է իրականացնում բազմաթիւ ուղղութիւններով ու տարբեր միջոցներով։ Ազրպէյճանին ցուցաբերւում է ամէն տեսակի աջակցութիւն, տարիներ շարունակ Պաքւում զինուած ուժերի սպայակոյտը ղեկավարում են թուրք զօրավարները։ Այս տարուայ փետրուարի 19-ին էլ, այսպէս կոչուած հայ-թուրքական «երկխօսութեան» պայմաններում, Թուրքիայի վարչապետ Էրտողանը յայտարարեց, թէ Ղարաբաղի հարցում Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի դիրքորոշումները միանգամայն նոյնն են, որ իրենք վարում են համատեղ մշակուած քաղաքականութիւն։ Թուրքիան շարունակում է հայոց պատմութեան խեղաթիւրումն ու մեր պատմամշակութային ժառանգութեան աւերումն ու իւրացումը։ ի դեկտեմբերից մինչեւ օրս թուրքական դպրոցներում ժապաւէն է ցուցադրւում, թէ ինչպէս են հայերն իբր ոչնչացրել թուրքերին։ Այդժապաւէնի 600 հազար սկաւառակ է տարածուել։ Սա նշանակում է, որ Թուրքիան Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելու ոչ մի ցանկութիւն չունի։ Այս պայմաններում ի՞նչ բանակցութիւնների մասին ընդհանրապէս կարող է խօսք լինել, երբ Թուրքիայի պաշտօնեաները հետեւողականօրէն շարունակում են հերքել Ցեղասպանութեան փաստը ամենաբարձր ամպիոններից։ Ցեղասպանութեան ժխտումը, ի դէպ, ցեղասպանագէտները գնահատում են իբրեւ դրա իրագործման վերջին փուլը՝ «կրկնակի սպանութիւն»։

Հ.- Այսինքն, դուք առաջարկում էք, որ Հայաստանը արձագանգի՞այդպիսի դրսեւորումներին։

Պ.- Անպայմա՛ն։ Ի՞նչ իմաստ ունի բանակցել մէկի հետ, որը քո նկատմամբ շարունակում է իրականացնել անվերապահ թշնամական քաղաքականութիւն։ Ապրիլ ամսին Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարի այցը Թուրքիա եւ Պապաջանի սպասուող այցը Հայաստան՝մեր ազգային արժանապատուութեանը հասցուած վիրաւորանք են, ինչպէ՞ս կարելի էր նման բան թոյլ տալ։ Արեւմտեան աղբիւրներում, մասնաւորապէս «Ուոլ Սթրիթ Ճըռնըլ»-ում հրապարակուած եւ Հայաստանի իշխանութիւնների կողմից չհերքուած տեղեկութիւնների համաձայն, Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ պատրաստւում են համաձայնագրեր, որոնցով, մասնաւորապէս, Հայաստանը ճանաչելու է Թուրքիայի տարածքային ամբողջականութիւնը։ Բացի այդ, Հայաստանը համաձայնելու է «1915 թուականի իրադարձութիւնները» քննող պատմաբանների համատեղ յանձնաժողով ստեղծելուն։ Եթէ այս չհերքուած տեղեկութիւնները իրականութեանը համապատասխանում են, ապա գործ ունենք Կարսի պայմանագրի վերահաստատման եւ Ցեղասպանութեան արդիւնքի օրինականացման հետ։ Այսինքն երկխօսութեան անուան տակ ժողովրդի թիկունքում նախապատրաստւում է Հայաստանի անձնատուութիւնը՝ թուրքական ճակատում։ Բացի այդ, գոյութիւն ունեն թուրքական նախապայմաններ, որոնք բացայայտ չեն յայտարարւում։ Անկասկած, լայն հասարակութեան համար չբացայայտուած այդպիսի նախապայմաններից է եղել հայկական նոր հիւլէական կայանի բաժնետէր դառնալու Թուրքիայի պահանջը, որն էլ անհաւատալիօրէն ընդունուել է Հայաստանի կառավարութեան կողմից։ Դառնալով ռազմավարական խոշորագոյն այդ կառոյցի բաժնետէ ր, Թուրքիան կամ թուրքական ընկերութիւնները ստանալուեն Հայաստանի անվտանգութեան մասին զգայուն տեղեկատուութիւն ունենալու, Հայաստանի իշխանութիւններին եւ ժողովրդին որեւէ պահի ահաբեկելու եւ ճնշումներ գործադրելու հիանալի հնարաւորութիւն։ Հայաստանի իշխանութիւնների համաձայնութիւնը վկայում է, որ նրանք կորցրել են իրականութեան զգացումը, այս թշնամուն տեսնելու պարզ կարողութիւնը, ինչը յղի է ծանրագոյն հետեւանքներով։ Կարճ ասած, եթէ նախկինում խօսում էին ղարաբաղեան հակամարտութեան լուծման փուլային տարբերակի մասին, ապա այժմ բանակցութիւնների սեղանին է դրուած Հայաստանի պետականութեան կործանման թուրքական փուլային տարբերակը, որի առաջին փուլում նախատեսւում է Հայոց ցեղասպանութեան արդիւնքների օրինականացում, Հայաստանի տնտեսական, գաղափարական եւ մշակութային կլանում եւ ստրկացում, իսկ յաջորդ փուլերում՝ Ջաւախքի հայաթափման աւարտ ու Արցախի բռնազաւթում եւ Հայաստանի՝աշխարհի քարտէզի վրայից վերացում։

Հ.- Զարմանալի է, որ Հայաստանի փորձագիտական դաշտում դուք նման արմատական տրամադրութիւններով միակ մարդն էք։ Նոյնիսկ ազգային կողմնորոշում ունեցող քաղաքական կուսակցութիւններն այդքան կտրուկ չեն արտայայտւում։ Ի՞նչն է պատճառը։

Պ.- Ես իրավիճակը գնահատում եմ պատմական փորձի ու այսօրուայ իրականութեան սառը վերլուծութեան հիման վրայ։ Իսկ եթէՀայաստանի քաղաքական դաշտը չի ուզում իրականութիւնը տեսնել, ցաւալի է։ Անցեալում էլ նման իրավիճակ եղել է՝ 1907-1912 թուականներին Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը համագործակցում էր Երիտթուրքերի հետ, ուշքի չեկաւ նոյնիսկ 1909-ի ապրիլի Ատանայի ջարդից յետոյ։ Արդիւնքը եղաւ 1915-ը։ Մեր քաղաքական կուսակցութիւնների մի զգալի մասի ծրագրերում հայ-թուրքական խնդիրներն ընդհանրապէս արծարծուած չեն, իսկ միւս մասի ծրագրերում արտայայտուած են արտաքին գործերի նախարարութեան բնորոշ «շտամպային» ձեւակերպումներով։ Սա ցոյց է տալիս, որ քաղաքական դաշտն ու կուսակցութիւնները կայացած չեն ու չեն կարող այսպիսի լրջագոյն հարցի մասին տրամաբանուած եւ յստակ դիրքորոշումներ ունենալ։ Չկայ ո՛չ այդ ներուժը, ո՛չ էլ ցանկութիւնը. զբաղուած են այլ, բոլորիս յայտնի ճղճիմ եւ իրենց ձեռնհասութեան ծիրում գտնուող խնդիրներով։

Հ.- Լա՛ւ, ի՞նչն է ձեզ այս փուլում որոշակիօրէն մտահոգում։

Պ.- Այն, որ մենք առանց իրական հետեւանքները հաշուարկելու, արդէն պատրաստւում ենք գրկախառնուելու թուրքերի հետ։ Սահմանը բացուելու դէպքում տնտեսական յարաբերութիւններ կը սկսուեն, թէպետ մեր ու Թուրքիայի ուժային յարաբերակցութիւնը ցանկացած առումով շատ տարբեր է։ Ժամանակի ընթացքում կը փլուզուի մեր ներքին արդիւնաբերութիւնը, կը մեծանայ տնտեսական կախումը, եւ ուղղակի խաղաղ ճանապարհով Թուրքիան կը հասնի նրան, ինչը չկարողացաւ աւարտել 1915-23-ին։ Կամ էլ՝ թուրքական խոր ներթափանցման հետեւանքով Հայաստանի ազգային անվտանգութեան համակարգի ընդհանուր անկման պայմաններում Ազրպէյճանը Թուրքիայի դրդմամբ պատերազմ կը սկսի եւ մէկ հարուածով կը լուծի հարցը։ Անթալիայում հանգստացողները չէ, որ այդ պայմաններում պիտի գնան արցախեան ճակատ՝ երկիրը պաշտպանելու։

Հ.- Ընդունենք, որ հայ-թուրքական յարաբերութիւններում ներկայ գործընթացը պայմանաւորուած, նոյնիսկ պարտադրուած է տարածաշրջանային զարգացումներով։ Ռուս-վրացական հակադրութեան պատճառով Ռուսաստանի դիրքերը տարածաշրջանում թուլանում են, փոխւում է ընդհանուր վիճակը։

Պ.- Համամիտ չեմ։ Վրացական այս վերջին պատերազմից յետոյ ոչ պակաս հիմնաւոր կարծիքներ կան, որ Ռուսաստանի ազդեցութիւնը, հակառակը, ամրապնդուել է։

Հ.- Դո՞ւք էլ էք այդ կարծիքին։

Պ.- Ես չէի ասի՝ ուժեղացել է կամ թուլացել։ Կայ պայքար, որի ընթացքում ռուսները կարողացան վերահաստատել իրենց ներկայութիւնը եւ նպատակ չունեն տարածաշրջանից հեռանալու։ Չեմ կարծում, թէ կայ այնպիսի ուժ, որը կարողանայ Ռուսաստանին տարածաշրջանից ամբողջութեամբ դուրս մղել։ Թէպետ դրա ճանապարհներից մէկն էլ ՕԹԱՆ-ի ընդարձակումն է, նաեւ՝ հայ-թուրքական յարաբերութիւններն այնպիսի վիճակի բերելը, որ սկզբունքային խնդիրներ չմնան։

Ի հարկէ, Հայաստանի վրայ կայ արտաքին ճնշում, բայց ազգային անվտանգութեան համար կենսական նշանակութիւն ունեցող հարցերում ճնշման ենթարկուել չի կարելի։ Օրինակ, ազատագրուած տարածքի հարցում էլ ճնշում կայ, բայց մենք դրան չենք ենթարկւում, որովհետեւ գիտենք, թէ դա ինչ հետեւանքներով է յղի ոչմիայն Արցախի, այլեւ Հայաստանի համար։ Հայ-թուրքական հակամարտութեան մէջ արձանագրուող զարգացումները Հայաստանի պետականութեան համար կարող են ունենալ նոյնպիսի վճռորոշ նշանակութիւն, ինչպիսին արցախեան հիմնախնդիրն է։ Սխալուել, զգօնութիւնը կորցնել չի կարելի։ Օրինակ, Նախիջեւանում Թուրքիան ունի ոչ բացայայտ ռազմական ներկայութիւն։ Հայաստանը դրա դէմ ոչ մի անգամ չի բողոքել ու հասկանալի չէ՞, թէ ինչո՛ւ։

Հ.- Որովհետեւ 1921-ի հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրով Թուրքիայի միջամտութեան իրաւունքը Նախիջեւանում նախատեսուած է։

Պ.- Բայց այդ դէպքում ինչո՞ւ մինչեւ 1991-ը Թուրքիան այստեղ զօրք չուներ։

Հ.- Որովհետեւ կար Խորհրդային Միութիւնը։

Պ.- Հիմա մենք Թուրքիայի դատապաշտպանի դերո՞ւմ ենք։

Հ.- Բացարձակապէս ոչ, ուղղակի պահանջը պէտք է հիմնաւորուած լինի։

Պ.- Շատ լուրջ եւ հիմնաւորուած կարող էր լինել, եթէճիշդ ներկայացուէր։ Մանաւանդ որ այդ ռազմական ներկայութիւնը բացայայտօրէն յայտարարուած չէ։ Մինչդեռ վերջին շրջանում նկատումենք այլ բան։ Հայկական հեռուստաընկերութիւնները սկսել են Թուրքիան ներկայացնել դրական լոյսի ներքոյ, հետն էլ խօսելՑեղասպանութեան ճանաչման մասին։ Սա իրականութիւնը խեղաթիւրելու փայլուն գործողութիւն է։ Մեր իշխանութիւնների այդպիսի պահուածքը բերելու է հասարակութեան հերթական պառակտման ու սուր բախման։ Մի կողմում կը լինեն նրանք, ովքեր առողջ բնազդով չեն վստահում «երկխօսութեանը», միւսում նրանք, ում զգօնութիւնն այլեւս բթացել է։

Հետաքրքիրն այն է, որ Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականութիւնը Հայաստանի նկատմամբ նոյն Ցեղասպանութեան հարցում բանական է, հաշուարկուած։ Իսկ մենք այսօր բախւում ենք հայկական ոչ բանական ժխտողականութեան հետ, որը ցանկալին իրականի տեղ ներկայացնելով, ինքն իր համար ժխտում է Թուրքիայի թշնամական քաղաքականութիւնը։ Իրականութիւնից փախչելու տիպիկ դրսեւորում է սա, որ միանգամից տեղի չունեցաւ։ Լեւոն ՏէրՊետրոսեանը, Ռոպէրթ Քոչարեանը՝ իրենց արտաքին գործերի նախարարներով տարիների ընթացքում արմատաւորեցին այսմ թնոլորտը, քանի որ այդ ընթացքում իրենց ուղղորդում էին արեւմտեան տարբեր վերլուծաբաններ։ Ազգային անվտանգութեան բնագաւառում հայ ազգային միտքը եղել եւ մնում էժխտուած մեր ղեկավարութեան կողմից։ Մեր բարձրացրած բազմաթիւ հարցերը շարունակաբար անտեսւում են։

Հ.- Ի՞նչ կ'ուզենայիք ասել որպէս մեր զրոյցի վերջաբան։

Պ.- Անապահովութեան, վտանգուածութեան սուր զգացողութիւն կայ այս ամբողջ գործընթացից, հայ եւ թուրք պաշտօնեաների, այսպէս կոչուած, «երկխօսութիւնից»։ Նման մի զգացողութիւն կար Գետաշէնի անկման ժամանակ, բայց այն տարիներին մենք անկախ պետականութիւն չունէինք։ Հիմա թղթի վրայ այդ պետականութիւնը կայ, բայց անպաշտպանուածութեան զգացումը չի վերացել։ Պետութիւն ունեցող ազգն իրեն այսպէս անպաշտպան զգալու իրաւունք չունի։ Իշխանութիւնները չեն ներկայացնում քաղաքագիտական, տնտեսագիտական, անվտանգութեան հետ կապուած ոչ մի լուրջ ուսումնասիրութիւն հայ-թուրքական յարաբերութիւնների այսօրուայ զարգացումների հնարաւոր հետեւանքների մասին։ Բացարձակ անպատրաստ մտել են մի գործընթացի մէջ, որի վտանգաւոր խութերը նրանք շատ վատ են պատկերացնում։

Զրուցեց ՎԱՀԱՆ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆԸ

Իրաւունք տէ ֆաքթօ,

10.04.2009թ