Յարգելի՛ խմբագրութիւն «Ազդակ»ի,
Թերթիդ ( 2-11- 2010) թիւին եւ Խ. Աբովեանին նուիրուած հատուածին մէջ (էջ 6) սպրդած են երկու կարեւոր սխալներ. թէ`
ա) «Վէրք Հայաստանին» գրուած է 1848-ին:
Աբովեան իր այս երկը գրեց 1841-ի սկիզբը, ընդամէնը քանի մը շաբթուան ընթացքին, ոմանք չեն վարանիր ըսելու` քանի մը օրէն: Ապա շուտով վերանայեցաւ այս առաջին տարբերակը ու շարադրեց երկրորդ մը` հաւանաբար աւելի մանրամասն, որ աւարտին հասաւ այդ նոյն տարուան հոկտեմբերին: Ու այնուհետեւ մինչեւ իր անհետացումը` 1848, ան այլեւս ձեռք չառաւ այդ վէպը, որուն մէջ կը գտնուին բազմաթիւ բացթողումներ` թուականի, ամսանուններու, յատուկ անուններու` տեղի թէ անձերու, պատմական անցքերու եւ այլն: 1858-ի առաջին հրատարակութիւնն ու հետագայ բոլոր հրատարակութիւնները կատարուած են այս երկրորդ` մասամբ թերի, տարբերակի հիմամբ, որուն բնօրինակը կը մնայ Աբովեանի արխիւին մէջ:
բ) Աբովեան «արեւելահայ աշխարհաբարի հիմնադիր»ն էր:
Աբովեան որեւէ լեզու չհիմնադրեց, յատկապէս «արեւելեան աշխարհաբար»ը, որ իրմէ առաջ արդէն գոյութիւն ունէր եւ նորոգ հիմնադրուելու պէտք չունէր: Այս ալ պէտք է գիտնալ, որ լեզուները չեն հիմնադրուիր... անհատներու կողմէ: Լեզուի հիմնադիրը հաւաքականութիւնն է, ժողովուրդն է, իսկ «հիմնադրել» եզրն ալ բնաւ յարմար չէ. լեզուն կը յառաջանայ դանդաղ գործընթացով մը, հաւաքական անաշխատ ճիգերով, առանց անհատական կնիքի: Յամենայն դէպս, Աբովեան լեզուաշինարարական ոչ մէկ գործունէութիւն ունեցած է. 1845-ին գրուած նամակի մը մէջ ան կ՛ըսէ, թէ ինք «Վէրք Հայաստանի»ն գրեց այնպէս մը, որ կարծես քանաքեռցի գիւղացի մը պատմէր այս ամբողջ պատմութիւնը, այսինքն` Աբովեան պարզապէս ու հաւատարմօրէն վերարտադրեց իր բարբառը` առանց նուազագոյն հպումի իր կողմէ:
Վերջին հանգամանքն մըն ալ` հետագային Աբովեանէն բացի ոչ ոք Քանաքեռի բարբառը որդեգրեց իբրեւ գրական-գեղարուեստական լեզու: Այս տուեալներն ալ ցոյց կու տան, որ արդի արեւելահայ աշխարհաբարը լեզուաշինարարական տեսակէտով ոչինչ կը պարտի Աբովեանին:
Աբովեանի մեծ երախտիքը, աշխարհաբարի տեսակէտէ, այն է, որ ոչ ոք իրմէ առաջ այնքան խոր շեշտած է աշխարհաբարը (որ արդէն գոյութիւն ունէր) իբրեւ ազգային-գրական լեզու որդեգրելու անհրաժեշտութիւնը. չմոռնանք, որ Գրապայքարի տարիներուն մէջ կը գտնուինք եւ Կովկաս թէ Պոլիս (նաեւ ու մանաւանդ Վենետիկ ու Վիեննա) կառչած են գրաբարին ու արհամարհանքով կը նային «խեղանդամ ու վիժած» աշխարհաբարին, որ պիտանի չէ գրական բարձր երկեր արտադրելու: Աբովեան, հակառակ շատ հմուտ գրաբարագէտ մը ըլլալուն, «Վէրք Հայաստանի»ին պէս յաջող վէպով մը ցոյց տուաւ, որ աշխարհաբարով ալ կարելի է գեղարուեստական ընտիր գրականութիւն մշակել:
Եթէ տակաւին շփոթ կէտեր կան, կը մնամ ձեր տրամադրութեան տակ:
ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
«ԿԱԹԻԼ ՄԸ ՄԵՂՐ»...
ReplyDeleteՊԱՏԱՍԽԱՆ ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿԻՆ
Ճիշդին` ճիշդ, սխալին` սխալ ըսել գիտնանք, սակայն իրենց շրջագիծին, չափին ու սահմաններուն մէջ միայն:
Յարգելի խմբագրութիւն «Ազդակ»ի,
«Ազդակ»ի հինգշաբթի, 30 դեկտեմբեր 2010 թիւին մէջ Արմենակ Եղիայեան ստորագրութեամբ «Նամականի» մը լոյս տեսած է, որուն հեղինակը խմբագրութեան ուշադրութեան կը յանձնէ 2-11-2010-ին նոյն այս էջին (էջ 6) մէջ լոյս տեսած «ԾԱՆԻ՛Ր ԶՔԵԶ» յօդուածաշարքիս ԺԷ. թիւի 96-րդ հատուածին (Աբովեան Խաչատուր) մէջ «սպրդած երկու կարեւոր սխալներ», որոնց առաջինը կը վերաբերի «Վէրք Հայաստանի»ի գրութեան թուականին. կարեւոր մանրամասնութիւն մը, որ «սպրդած» ու վրիպած է ուշադրութենէս, եւ մանաւանդ` յիշողութենէս. այս առիթով կը խոստովանիմ միաժամանակ այն իրողութիւնը, որ մինչեւ այս «Նամականի»ին լոյս ընծայուիլը ես տեղեակ չէի «Վէրք Հայաստանի»ի ծննդոցի ստեղծագործական-ժամանակագրական հոլովոյթէն ու մանրամասնութիւններէն: Ահա թէ ինչպէ՛ս մարդիկ «բան կը սորվին» իրենց սխալներէն. այդ իմաստով ես ուշադիր աշակերտ եղած եմ միշտ եւ այս առիթով եւս կը յարգեմ Արմենակ Եղիայեանի հայ գիրի եւ գրականութեան մէջ ունեցած հմտութիւնը եւ մանաւանդ անոնց վաւերականութեան հանդէպ անոր ցուցաբերած բծախնդիր մօտեցումը առաւելապէս, որովհետեւ, ես ինքս, հակառակ այս «սպրդած» սխալին, շատ մեծ կարեւորութիւն կ՛ընծայեմ թուականներուն եւ կը հաւատամ, որ առանց անոնց, ընդհանրապէս եւ յատկապէս անկիւնադարձային թուականներու իմացութեան եւ օգնութեան, կարելի չէ պատշաճ բնորոշումը կատարել պատմական դէմքերուն, դէպքերուն, երեւոյթներուն, դարաշրջաններուն, ոճերուն ու դպրոցներուն եւ հասկնալ ու վերլուծել զանոնք հանգամանօրէն եւ անհրաժեշտ հարազատութեամբ. այս իմաստով յատուկ էջ մը նախատեսած եմ «ԾԱՆԻ՛Ր ԶՔԵԶ» շարքիս մէջ:
* * *
Ի՛նչ խօսք, նամակագիրին երկրորդ մատնանշումը եւս տեղին է, թէեւ` ըստ ձեւի միայն եւ որոշ վերապահութեամբ, որովհետեւ այս մէկը իսկապէ՛ս «սպրդած» սխալ մըն է եւ աւելի յօդւածագրական հեւքի հետեւանք է ան եւ ո՛չ թէ «չգիտութեան»` ինչպէս անուղղակիօրէն եւ լռելեայն ենթադրել կու տայ «Նամականի»ն. աւելի` համակարգիչի ստեղնաշարի սխալ մատնահարում մը կամ «թեքնիք սխալ» մը, եթէ կ՛ուզէք, ինչպէս կ՛ըսէինք էր երբեմն, եւ ինչո՛ւ ո՛չ` ճշդուած պայմանաժամին յօդուածը խմբագրատուն հասցնելու աճապարանքի հետեւանք, որոնք, անշուշտ, ո՛չ մէկ ձեւով կրնան արդարացնել բանիւ թէ գործով, կամայ թէ ակամայ, գիտութեամբ թէ անգիտութեամբ կատարուած սխալները, որոնցմէ չե՛մ ամչցած եւ չե՛մ ամչնար ես երբեք, ո՛չ փոքր եւ ո՛չ ալ այս յառաջացած տարիքիս...
Պարզապէս կ՛ուզեմ կէտերը իրենց տեղերը զետեղել (”mettre les points sur les ”I”) առանց «պատահական եւ պատահելիք սխալներուն» շրջագիծը ընդլայնելու եւ ընդարձակելու անհարկի ձեւով...
Արդարեւ, եկէ՛ք` առնենք խնդրոյ առարկայ հատուածը իր ամբողջութեան մէջ եւ քննենք զայն: Ես Աբովեանին յատկացւած 96-րդ հատուածին սկիզբը զայն բնութագրած եմ հետեւեալ յատկանիշներով.
- (շար 1)
Գրող, մանկավարժ, թարգմանիչ, հայ մտքի լուսաւորիչ. արեւելահայ աշխարհաբար լեզուի, գրականութեան եւ մանկավարժութեան հիմնադիր»...
ReplyDeleteՄէջբերուած հատուածին մէջ «ինքնակոչ օտարական» (”outsider”) մը բազմած է, որուն անտեղի ներկայութիւնը քարտերը իրարու խառնած եւ առիթ տուած է Արմենակ Եղիայեանի ենթակայական խորհրդածութիւններուն ու ենթադրութիւններուն:
Իմ հասկացողութեամբս, այս հատուածը կարելի է գոնէ երեք ձեւով հասկնալ եւ բացատրել.
- Վտարել այդ «սկրթած» ու սպրդած օտարամուտ բառը («լեզուի»), որուն արտաքսումով ամէն ինչ իր բնական տրամաբանութեամբ կը հասկցուի:
- Վերածելով զայն գործիական հոլովի եւ ջնջելով ստորակէտը («լեզուով»)` դարձեալ ամէն ինչ իր տրամաբանական իմաստին կը վերադառնայ:
- եւ կամ` պահել ու կարդալ զայն այնպէս, ինչպէս որ է` նախադասութեան տալով Արմենակ Եղիայեանին մեկնաբանութիւնը, միաժամանակ առիթ տալով անկէ բխած անտեղի եզրակացութիւններուն եւ ենթադրութիւններուն, ինչպէս` «Աբովեան արեւելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է», «լեզուն կը յառաջանայ դանդաղ գործընթացով մը, հաւաքական անաշխատ ճիգերով, առանց անհատական կնիքի», «Աբովեան լեզուաշինարարական ոչ մէկ գործունէութիւն ունեցած է», «հիմնադրել եզրն ալ բնաւ յարմար չէ» եւ այլ խորհըրդածութիւններ:
Այս երրորդ եւ վերջին ընթերցումը, ըստ իս, ամէնէն քիչ եւ վերջին հաւանականութիւնն է, որուն մասին կարելի էր մտածել, բայց որուն առաջնահերթութիւն տուած է Արմենակ Եղիայեան` մեկնելով եւ հիմնուելով բացառաբար ամբողջ հատուածի ձեւին վրայ, անտեսելով հիմնականը` անոր խորքն ու էութիւնը:
Պէտք չէ մոռնալ, որ պարբերութեան մը զանազան նախադասութիւններն ու հատուածները իրարու կ՛առնչուին ու կը շաղկապուին ոչ միայն իրենց քերականական բաղադրամասերով ու կապակցութիւններով, այլեւ մանաւանդ` իրենց գաղափարական բովանդակութեամբ ու տրամաբանութեամբ. առաւել, սովորաբար` պարբերութեան մը սկիզբը արտայայտուած հիմնական (կամ առանցքային) մտքի մը կամ գաղափարի մը զարգացումն ու ընդլայնումը կ’ըլլան յաջորդող հատուածները, ինչպէս է նաեւ պարագան երաժշտական հատուածի մը ձեւակառուցման մէջ (Exposition of themes and Development). այդպէս սորված եմ ես դպրոցական գրասեղաններուն վրայ, այդպէս կը սորվեցնեմ ես երաժշտական վերլուծումը աշակերտներուս եւ այդպէս կը փորձեմ շարադրել գրութիւններս ու յօդուածներս հնարաւորութեան սահմաններուն մէջ: Իսկ այս պարագային, Աբովեանի հատուածին առաջին տողերուն մէջ յիշուած գրեթէ բոլոր հիմնական կէտերուն անդրադարձած եմ առաւել կամ նուազ չափով` առանց մէկ անգամ իսկ ուղղակիօրէն յիշատակելու կամ հաստատելու Աբովեանի արեւելահայ աշխարհաբար լեզուի հիմնադիր ըլլալուն հանգամանքը, ինչ որ կը հաստատէ «լեզուի» բառին անտեղի եւ անիմաստ ներկայութիւնը, որովհետեւ եթէ գիտակցօրէն գրուած ըլլար ան, անկարելի էր, որ պարբերութեան մէջ տեղ մը չանդրադառնայի այդքան կարեւոր երեւոյթի մը, երբ ատկէ նուազ կարեւորներու մասին խօսած եմ այդքան...
Ես այս ամբողջ հատուածին մէջ լեզուական ոչ մէկ հարց շօշափած եմ` ըստ ամենայնի եւ ըստ էութեան:
Վիրաբուժական փոքրիկ գործողութեամբ մը հանելով հիւանդ բջիջը («լեզուի»)` ինքնաբերաբար կը վերահաստատւէր ու կը յստականար «գաղափարակիր հատուածի» միտք բանին եւ իմաստային ներդաշնակութիւնը, այսինքն` ձեւն ու խորքը:
Արդ` Pourqoui chercher midi à quatorze heures?
Ինչո՞ւ ուղիղ եւ կարճ ճամբան ձգելով` մանուածապատ եւ ոլորապտոյտ ուղիներով կ՛ընթանանք մոլորելով եւ մոլորեցընելով մեր ընթերցողները` տոնքիշոթեան հոգեբանութեամբ անգոյ հողմաղացներ թիրախ բռնելով ու հարուածելով...
(շար.2)
Ես պիտի նախընտրէի հետեւեալը.
ReplyDelete- «Պարբերութեան գաղափարակիր հատուածին մէջ հեղինակը հաւանաբար անուշադրութեամբ անտեղի սխալ մը թոյլ տուած է` աւելցնելով «լեզուի» բառը, որ ամբողջութեամբ աղաւաղած է ընդհանուր միտք բանին. ես կը կարծեմ, որ եթէ ուշադիր վերընթերցումի մը ատեն յօդուածագիրը անդրադառնար եւ զեղչէր այդ անտեղի բառը («լեզուի»), ամէն ինչ իր բնական եւ տրամաբանական վիճակին կը վերադառնար»... Եւ` վե՛րջ:
Այո՛, ասա՛նկ բան մը, օրինակի համար:
Մինչ հարցը Արմենակ Եղիայեանի դրած ձեւին մէջ առողջ քննադատութեան առարկայականութենէն ու բարեմտութիւնէն շատ հեռու կը գտնուի եւ սխալին «սպրդած» ըլլալէն աւելի` անոր «սկրթած» ըլլալուն եւ գիտակցօրէ՛ն ի գործ դրուած «ոճիրի» մասին կը խօսի...
Անաչառ բանասէրները, հին կամ նորոգ հանգուցեալ հեղինակներու աշխատութիւններ երբ կ՛ուսումնասիրեն, անորոշութիւններու պարագային բառերու եւ լեզուական երեւոյթներու (ձեւի) վրայ չէ՛, որ կը հիմնուին բացառաբար, այլ յաճախ կը փորձեն հասկնալ հեղինակի «միտք բանին», անոր «ըսել ուզածը», նկատի ունենալով միաժամանակ խնդրոյ առարկայ հատուածին գաղափարական բովանդակութիւնն ու ներքին տրամաբանութիւնը. այդպէ՛ս կատարուած են ու կը կատար- ւին հին եւ նոր, Աստուածաշունչէն մինչեւ Հոմերոս ու Շէյքսփիր, Նարեկացիէն մինչեւ Սայաթ Նովա եւ ժամանակակից հեղինակներու գործերուն մէջ «սպրդած» սխալներու եւ անորոշութիւններու սրբագրութիւններն ու յստակացումները: Այս իմաստով, պերճախօս եւ հետաքրքրական օրինակ մըն է “Copying Beethoven” շարժապատկերին մէջ մեծ երգահանի Թ. համանուագին մէջ իր գրագիր (copiste) Աննայի կատարած սրբա- գրութիւնը, որ կը զարմացնէ հեղինակը. եւ երբ Պեթհովեն հարց կու տայ անոր, թէ ինչո՞ւ փոխած է այդ «նոթ»ը, Աննա կը պատասխանէ. «Որովհետեւ այդպէս կը պահանջէ նախադասութեան միտք բանին»...
Այո՛, գրութիւն մը կամ արուեստի ո՛րեւէ ստեղծագործութիւն ձեւի եւ բովանդակութեան ներդաշնակութեան վրայ կը հիմ- նուի. եթէ այդ լծակներէն մէկը կամ միւսը անտեսուի, կը խախտի հաւասարակշռութիւնը եւ գործը կը կորսնցնէ իր վաւերականութիւնը. ինչ որ տեղի ունեցած է Արմենակ Եղիայեանի մեկնաբանութեան պարագային, որ կը հիմնուի բացառաբար ձեւին վրայ` զանց առնելով ու անտեսելով անոր գաղափարական խորքն ու բովանդակութիւնը, միաժամանակ յօդուածագիրը դնելով, ոչ դիտումնաւոր կերպով թերեւս, «չգիտութեան» եւ «տգիտութեան» ո՛չ բաղձալի վիճակին մէջ:
* * *
«Աբովեան արեւելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է», կը մէջբերէ Արմենակ Եղիայեան:
Նման բացարձակ հաստատական բանաձեւ գոյութիւն չունի 96-րդ հատուածին մէջ. այլ կայ Աբովեանի յատկանիշները թուող նախադասութիւններու «շարան մը», ուրկէ խեղաթիւրւած եւ մասնակի ձեւով մէջբերում մը կատարած է Արմենակ Եղիայեան:
Ահա՛ւասիկ այդ հատուածը.
- «Գրող, մանկավարժ, թարգմանիչ, հայ մտքի լուսաւորիչ. արեւելահայ աշխարհաբար լեզուի, գրականութեան եւ մանկավարժութեան հիմնադիր»...
Եթէ սրբագրելու ըլլանք այս հատուածը ի՛մ առաջարկած ձեւերովս, առաջին հերթին սրբագրելով հոլովակերտ մասնիկը` եւ ջնջելով ստորակէտը, կ՛ունենանք հետեւեալը.
- «Գրող, մանկավարժ, թարգմանիչ, հայ մտքի լուսաւորիչ. արեւելահայ աշխարհաբար լեզուով գրականութեան եւ մանկավարժութեան հիմնադիր»...
Երկրորդ պարագային, զեղչելով «լեզուի»ն` կ՛ունենանք:
(շար.3)
«Գրող, մանկավարժ, թարգմանիչ, հայ մտքի լուսաւորիչ. արեւելահայ աշխարհաբար գրականութեան եւ մանկավարժութեան հիմնադիր»...
ReplyDeleteԱյս երկրո՛րդն է ամէնէն տրամաբանականը եւ ա՛յս մէկուն մասին նախընտրաբար պէտք է մտածէ, ըստ իս, ո՛եւէ բարեմիտ եւ առարկայապաշտ քննադատ ո՛չ միայն «սպրդած սխալ»ի հասկացողութենէն, այլեւ մանաւա՛նդ` հատուածի ընդհանուր «քոնթեքսթէն», անոր էութենէն եւ յօդուածագրի «նախընթացներէն»...
Ինչո՞ւ այս կարճ, կտրուկ եւ տրամաբանական լուծումները անտեսելով ու զանց առնելով «լեզուի»ին պարտադիր գործածութեան եւ ներկայութեան վրայ կը կեդրոնանայ մեր նամակագիրը:
Ինչո՞ւ մեր քաջահմուտ քննադատը կ’ուզէ ու կը պնդէ, որ ես «լեզուի»ն գիտակցօրէ՛ն եւ ամենա՛յն պայծառատեսութեամբ հոն տեղաւորած ըլլամ, հակառակ որ «գաղափարական եւ տրամաբանական» ոչ մէկ հիմնաւոր պատճառ գոյութիւն ունի անոր ներկայութիւնը արդարացնող......
Չէ՞ որ մէկէ աւելի ճամբաներ կան Հռոմ տանող...
Ինչո՞ւ ընտրել երկարն ու մոլորեցուցիչը...
* * *
«Աբովեան արեւելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է» (Արմենակ Եղիայեանի խեղանդամ մէջբերումին համաձայն):
Այս մէկը թեւատ, կաղ եւ խեղաթիւրուած մէջբերում է նամակագիրին կողմէ` վաւերականութեան ուժ հաղորդելու համար իր պաշտպանած թեզին:
Այս ձեւով, ամբողջութեան մը մէջէն «հատուած մը իր բնական միջավայրէն ու քոնթեքսթէն դուրս» լուսարձակի տակ առնելը, միտք մը շեշտելու մտադրութեամբ, քննադատական առարկայական առողջ մօտեցումի եւ բարեմտութեան նշան ու ցուցանիշ չէ բնաւ, որքան ալ այդ խեղաթիւրուած հատուածը երեւութապէս ճշմարտանման թուի. եւ յետոյ` նման վերաբերում բացարձակապէ՛ս արտօնելի չէ քննադատական-վերլուծական առողջ միջավայրերու մէջ, որովհետեւ իմաստային եւ մեկնաբանական մեծ տարբերութիւններ կրնան ծագիլ այդ պատճառով. առաւել` տպաւորութեան մակարդակին վրայ եւս նոր որակ ու բովանդակութիւն կը ստանայ ան:
Նոյն անբարեմիտ վերաբերումին համար չէ՞, որ կը մեղա- դրենք մեր տուները այցելող եւ իրենց «Աստուածաշունչեր»ու յատուկ նպատակով ընտրուած ու «մասամբ միայն ընդգծուած» համարներով մեր պարզամիտ ու միամիտ մերձաւորներն ու հարազատները մոլորեցնելու ձգտող «Եհովայի վկաները»...
Բաղդատութեան համար քով-քովի դնենք մեր երկու տարբերակները, եւ դո՛ւք դատեցէք զանոնք. նախ` բնագիրը.
- «Գրող, մանկավարժ, թարգմանիչ, հայ մտքի լուսաւորիչ. արեւելահայ աշխարհաբար լեզուի, գրականութեան եւ մանկավարժութեան հիմնադիր»...
Ապա` «խեղանդամ մէջբերումը».
«Աբովեան արեւելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է» (Արմենակ Եղիայեանի մէջբերում):
Աւելի հաստատական, աւելի հնչեղ, աւելի տպաւորիչ եւ աւելի համոզիչ չէ՞ երկրորդը, ուր անորոշութեան եւ թիւրիմացութեան ո՛չ մէկ նշոյլ գոյութիւն ունի:
Սահմանական («հաստատական») եղանակ ներկա՛յ...
Այս պարագային ո՛չ մէկ «մեղմացուցիչ դէպք յանցանաց» գոյութիւն ունի, որովհետեւ անոր եղանակը, ժամանակը եւ շեշտը ինքնաբերաբար կը վկայեն անոր հեղինակի մտային պայծառատեսութեան, արթնութեան եւ գիտակցական յստակատես հոգեվիճակի մասին:
Մինչ առաջինին մէջ տիրական է «անորոշ եղանակը». ինչ որ աւելի բնական կերպով կը զգացուի հատուածին ամբողջական ընթերցումէն ետք մասնաւորաբար:
(շար.4)
Մտաւորական` քննական-քննադատական-վերլուծական միջավայրերու մէջ եւ մակարդակներու վրայ ընդունելի եւ արտօնելի չէ նման անլուրջ եւ կամայական վերաբերում հեղինակներու բնագիրներուն հետ ո՛չ մէկ պատճառով, պատրուակով կամ հիմնաւորումով. ատիկա կը նկատուի ուղղակի մեղանչում հեղինակային իրաւունքի, օրէնքի եւ մանաւա՛նդ` արժանապատուութեան դէմ:
ReplyDeleteԵւ վերը տեսանք, թէ ի՛նչ հիմնաւորումով:
* * *
«Աբովեան արեւելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է» (Արմենակ Եղիայեան):
Սա շատ ծանրակշիռ եւ վիրաւորական վերագրում է եւ իսկապէ՛ս մտահոգիչ` ինծի համար, եթէ Արմենակ Եղիայեան իսկապէս համոզուած է եւ անկեղծօրէն կը հաւատայ իր ըսածին...
Որովհետեւ, այս հաստատումով, եթէ հաստատուի ան, «մշակութագէտ»ի (այո՛, շատեր այդպէ՛ս կը ճանչնան զիս` ճիշդ թէ սխալ. իսկ այսօր Արմենակ Եղիայեան երկրորդը կը հաստատէ) իմ ամբողջ վաստակս եւ յօդուածաշարքերս կը կորսնցնեն իրենց վաւերական արժէքն ու հեղինակութիւնը` թերահաւատութեան շուքով ու քողով ծածկելով զանոնք:
Եւ այս մէկը մտաւորականի իմ արժանապատուութիւնս խստօրէն կը վիրաւորէ...
* * *
«Աբովեան որեւէ լեզու չհիմնադրեց», կը հաստատէ Արմենակ Եղիայեան:
«Ազդակ»ի այս նոյն էջերուն մէջ լոյս տեսած «Ծանիր զքեզ» յօդուածաշարքիս առաջին շարքի ամբողջ երկայնքին եւ առաջիններուն մէջ մասնաւորաբար («Հայոց լեզուի եւ հայ ժողովուրդի ծագումը», «Հայոց լեզուի պատմական հոլովոյթը», «Լեզու եւ լեզուամտածողութիւն» եւ այլն) ես երկարօրէն եւ հանգամանօրէն անդրադարձած եմ հայոց լեզուի ծագման հանգամանքներուն եւ անոր զանազան ճիւղերու (գրաբար, միջին հայերէն, արեւմտահայերէն, արեւելահայերէն) զարգացման հոլովոյթին` առանց տեղ մը յիշատակելու, որ այդ հոլովոյթի որեւէ հանգրուանին անհատի մը (Մեսրոպ Մաշտոցը ներառեալ) դերակատարութիւնը նշած ըլլամ անոնց «ծննդոց»ի գործընթացին մէջ, նոյնիսկ` նուազագոյն չափով իսկ...
Իրարու անյարիր երկու բառերու յարակցութեամբ կազ- մուած, «լեզու չհիմնադրեց» բանաձեւի հաստատական տարբերակը բերնիս մէջ դնելով` Արմենակ Եղիայեան կ՛ուզէ ինծի ըսել տալ, որ ես գիտակցօրէն եւ պայծառատեսութեա՛մբ նման հաստատում մը կատարած եմ, աւելցնելով, որ «հիմնադրել եզրն ալ բնաւ յարմար չէ»` եզրաբանական չգիտութեան պիտակ մը եւս աւելցնելով անունիս դիմաց......
Այս մէկը եւս, ինչպէս նախորդները, հետեւանք է Արմենակ Եղիայեանի խնդրոյ առարկայ «գաղափարակիր հատուած»իս թիւր մեկնաբանութեան, որուն վրայ հիմնած է ան վերոյիշեալ իր բոլոր եզրակացութիւնները` մեկնելով սխալ եւ անհիմն կռուանէ մը, որովհետեւ ստեղծուած շփոթին պատճառը «սպրդած բառ մըն է միայն», զոր զեղչելով` ամէն ինչ կը հարթուէր եւ իր տրամաբանական տեսքը կը ստանար առանց այս անտեղի հակազդեցութիւններուն առիթ տալու...
Այո՛, կաթիլ մը մեղր...
Եզրակացնե՛մ:
Այո՛, միամիտ եւ անհեթեթ տեսութիւն է լեզուներու «ծնունդը» կապել անհատներու անունին. տարերային գործօններու օրինաչափական երկարատեւ գործընթաց մը, իսկապէ՛ս, որուն առաջին եւ հիմնական նախագործօնը հաւաքականութիւններու ենթագիտակցութեան մէջ տակաւ ձեւաւորուող ու զարգացող իւրայատուկ լեզուամտածողութիւնն է:
Այո՛, նախ հաւաքական լեզուամտածողութի՛ւն, եւ, ապա՛ լեզու:
Ա՛յս է եւ ա՛յս եղած է միշտ լեզուներու ծագումնաբանական տեսութեան իմ հաւատացած, համոզուած եւ պաշտպանած թեզս եւ «հաւատամք»ս (credo):
(շար.5)
ՅՕԴՈՒԱԾՆԵՐԷՍ ՀԱՏՈՒԱԾՆԵՐ («ԾԱՆԻ՛Ր ԶՔԵԶ», Ա. Շարք)
ReplyDelete- Հայոց լեզուի նախահայրն ու նախամայրը կը հանդիսանայ հնդեւրոպական նախալեզուն, որուն արգանդէն տարերային եւ օրինաչափական գործընթացով մը լոյս աշխարհ եկած է ան:
- Ինչպէս մշակութային որեւէ երեւոյթ, լեզուի պատմութիւնը եւս սերտօրէն կապուած է ժողովուրդներու եւ ընկերութիւններու զարգացման օրինաչափական գործընթացին եւ օրէնքներուն:
- ԺԸ. դարուն գրուած որոշ փաստաթղթեր իրենց վրայ կը կրեն արեւելեան բարբառներու կնիքը. այդպէս կը սկսի ձեւաւորուիլ հայ նոր գրական լեզուի արեւելեան ճիւղը, որուն համեմատաբար քիչ մշակւած առաջին նմուշներուն կը հանդիպինք 1711 թուականին...
- Արեւելեան աշխարհաբարի առաջին ընդարձակ եւ մշակուած բնագրերը, զորս որոշ չափով կարելի է գրական համարել, կը տպագրուին 1820-ական թուականներուն, Շուշիի մէջ...
- Այդ ծիրէն ներս, աշխարհաբարի վերջնական յաղթանակի ապահովման իմաստով գլխաւոր ախոյեան կը հանդիսանայ Խաչատուր Աբովեան, որուն «Վէրք Հայաստանի» (տպ. 1858) պատմավէպը նոր դարագլուխ կը բանայ եւ մեկնակէտը կը հանդիսանայ մեր նոր կամ աշխարհաբար գրականութեան պատմութեան:
Ահա՛ւասիկ արեւելահայերէնի բաժնին մէջ Աբովեանին տրամադրուած հատուածը, ուր ոչ մէկ ակնարկ կայ անոր արեւելահայերէն լեզուի հիմնադիրը ըլլալու հանգամանքին, այլ` անոր «աշխարհաբարի վերջնական յաղթանակի ապահովման ախոյեան» եւ «մեր նոր կամ աշխարհաբար գրականութեան պատմութեան» մեկնակէտ հանդիսանալու հանգամանքին, ինչ որ կը հաստատէ 96-րդ հատուածին մէջ «լեզուի» բառին «սպրդած սխալ» ըլլալուն հանգամանքը եւ զայն ջնջելու անհրաժեշտութիւնը, զոր կը մերժէ եւ պահելու կ՛աշխատի Արմենակ Եղիայեան` ընթացք տալու համար իր քննադատական «խորհրդածութիւններուն» ու դիտողութիւններուն...
* * *
Այս բոլորով հանդերձ, ես դրական ձեւով առած եմ ու կ՛առնեմ Արմենակ Եղիայեանի կատարած մատնանշումները. նման մատնանշումներ անհրաժեշտ են եւ օգտակար եւ մեզ բոլորս պէտք է մղեն աւելի կեդրոնացած ձեւով աշխատելու եւ մեր տարած աշխատանքներուն քիչ մը աւելի լրջութեամբ եւ մանաւա՛նդ աւելի բծախնդրութեամբ մօտենալու:
Այս իմաստով եւս ես շնորհակալութիւն կը յայտնեմ Արմենակ Եղիայեանին` աւելցնելով.
Ես չեմ ըսած եւ չեմ ըսեր, որ ըսուածները սխալ են հիմնովին:
Պարզապէս` «քոնթեքսթէն» դուրս չելլենք եւ չափի մէջ մնանք:
Ճիշդին` ճիշդ, սխալին` սխալ ըսել գիտնանք սակայն, իրենց շրջագիծին, չափին ու սահմաններուն մէջ միայն:
Ես սպառեցի Արմենակ Եղիայեանի նամակին մասին ըսելիքներս:
Աւելցնելիք չունի՛մ:
Շնորհաւոր Սուրբ Ծնունդ:
ՄԵԼՔՈՆ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
Յարգելի՛ խմբագրութիւն «Ազդակ»ի,
ReplyDeleteՔիչ մը զարմանքով ու քիչ մըն ալ ափսոսանքով կարդացի թերթիդ 10 յունուարի նամականին, էջ 6, որ տորագրուած է յարգարժան Մելքոն Տեմիրճեանի կողմէ և որը ենթադրուած է «պատասխանը» ըլլալ իմ՝ 30 դեկտեմբերի նամակիս, որ լոյս տեսաւ այս նոյն սիւնակին մէջ, ուր ես նշած էի, առանց անուն տալու, Տեմիրճեանի գրիչէն սպրդած երկու սխալ տեղեկութիւններ, թէ՝
ա. «Վէրք Հայաստանի»ն գրուած է 1848-ին, ինչ որ ճիշդ չէ,
բ. Եւ թէ Աբովեան արևելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է, ինչ որ նմանապէս ճիշդ չէ:
Իր վերոնշեալ պատասխան-նամակին սկիզբը, նաև՝ աւելի անդին, Տեմիրճեան կ'ընդունի իմ այս երկու մատնանշումներուս իրաւացիութիւնն ալ, սակայն, փոխանակ այդտեղ ալ կանգ առնելու, ընթերցողին ներողամտութիւնը հայցելու տեղի ունեցած թիւրիմացութեան համար, մանաւանդ որ ես իր անունն իսկ տուած չէի, ու հարցը ընդմիշտ փակուած համարելու, ահա,- տրուած ըլլալով, որ, ինչպէս ինք կ'անդրադառնայ ու կ'ըսէ, թէ այսպէսով «մշակութագէտ»ի իր «ամբողջ վաստակն ու յօդուածաշարքերը» կը կորսնցնեն իրենց վաւերական արժէքն ու հեղինակութիւնը՝ թերահաւատութեան շուքով ու քողով ծածկելով զանոնք,- յանկարծ կը ծառանայ, անխոհեմ ետդարձ մը կ'ընէ ու կ'ուզէ, անորակ շարադրուած երկարապատում ու ձանձրացուցիչ սիւնակներով խառնակել բոլոր խաղաթուղթերը՝ «խեղաթիւրումներ» տեսնելով մատնանշումներուս մէջ, իսկ ոճիս մէջ՝ տոնքիշոտեան ու Եհովայի վկաներու յատուկ տրամաբանութիւն մը՝ փրկելու համար «մշակութագէտ»ի իր վաստակն ու վաւերականութիւնը:
Ինչպէ՞ս:
Ըստ Տեմիրճեանի՝ ես իրաւունք չունէի իր գրութիւնը բառացի մեկնաբանելու, այլ պէտք է զայն տարբեր բովանդակութեամբ ըմբռնէի՝ փոխելով այդ «գրութեան հոլովները, կէտադրութիւնը ու զեղչեքով կարգ մը բառեր», ճիշդ ինչպէս կը վարուին (եղեր) «խղճամիտ» բանասէրները Հոմերոսի, Շեյքսպիրի, Նարեկացիի և նմաններու երկերուն հետ: Շատ բարի, սակայն այս հեղինակները հազարաւոր տարիներ հեռու են մեզմէ և անոնց երկերը ենթարկուած են ժամանակային անխուսափելի աղաւաղուներու, որոնք այլևս մատչելի չեն իրենց: Իսկ Տեմիրճեան, իմ բոլոր յարգանքնեովս իր գիտելիքներուն հանդէպ,- որոնց չափին ու տարողութեան գնահատումը կը ձգեմ իր ընթերցողներուն,- ո՛չ Հոմերոս է, ո՛չ Շեյքսպիր է, ո՛չ Նարեկացի է. ան մեր մէջ է, փա՜ռք Աստուծոյ, և Աստուած մեր վրայէն պակաս չընէ իր բարերար շուքը, և կրնար, քանի երկար ու ազատ ժամանակ ունէր իր յօդուածին հրատարակութենէն ետք, վերընթերցել իր գրութիւնը և իր շնորհալի ու օրհնեալ ձեռքերով կատարել անհրաժեշտ ուղղումները, սակայն նման արժանապատիւ նախանձախնդրութիւն ցոյց չտուաւ: Իսկ հիմա, հոն ուր բառացի գրած է Աբովեանի մասին՝ «... արևելահայ աշխարհաբար լեզուի , գրականութեան և մանկավարժութեան հիմնադիր...»,- ինձմէ կը պահանջէ զեղչել «լեզուի» բառը, փոխել կարգ մը հոլովներ ու կէտադրական նշաններ ու ապա միայն կարդալ ու գուշակել իր գրութեան իմաստը: Յարգարժան «մշակութագէտ»ը և արուեստաբանը կ'անդրադառնա՞յ պահ մը, թէ ի՜նչ ահարկու բան կը պահանջէ հէգ
(շար.1)
ընթերցողէն ու...նուաստէս, որ հազիւ Տոն Քիշոտի մը տարտամ գիտելիքներով զինուած եմ: Ընթերցողը ինչպէ՞ս կրնայ որոշել, թէ հեղինակի մը գրութեան ո՛ր բառը կամ բառերը պէտք է ջնջել, ո՛ր հոլովներն ու կէտերը փոխել: Բաց աստի, ո՞ւր տեսնուեր է, որ հեղինակ մը նման «ազատութիւններ» տայ ընթերցողին ու ...բանասէրին: Փորձեցէ՛ք պահ մը այս ոգիով ու տրամաբանութեամբ մամուլ ու գրականութիւն կարդալ:
ReplyDeleteԲաց աստի, Տեմիրճեան բառերու վրայ կը խաղայ, երբ կ'ուզէ համոզել մեզ, թէ իր գրութեան իմաստը տարբեր է անկէ, որ տրուած է անոր իմ կողմէս. մէջբերուած հատուածը կը նշանակէ, պարզ ու մեկին, թէ « Աբովեան արևելահայ աշխարհաբարի հիմնադիրն է». ան որ տարբեր կը հասկնայ այս մէջբերումը, պարզապէս հայերէն չի գիտեր...ինչ որ Տեմիրճեանի պարագան չէ. իրեն կը մնայ վերստին կարդալ իր գրածը, լրջօրէն խորհրդածել ու ապա...եզրակացնել: Ամօթ չէ. կրնայ ուրիշներու կարծիքն ալ հարցնել, ոչ իմ՝ Տոն Քիշոտիս ու Եհովայի վկայիս, որոնցմէ սորվելիք չունի, քա՛ւ լիցի, այլ շրջապատին, անոնց, որոնք իր վստահութիւնը կը վայելեն:
Սա ալ ըսեմ, որ ես Հայ առաքելական եկեղեցիի հարազատ զաւակ եմ և եհովայական չեմ եղած բնաւ. իբր այդպիսին ալ կ'ուզեմ աւարտել ասդենական կեանքս: Տոն Քիշոտի ազնուական ծագումն ու յաւակնութիւններն ալ չեմ ունեցած երբեք. պարզ ու անգրաճանաչ գիւղացիի զաւակ եմ, ու այսչափ:
* *
*
Աւելցնեմ, որ նման բանավէճեր ինծի համար յոգնեցուցիչ ու անհաճոյ են, և դժկամակութեամբ կը մասնակցիմ անոնց: Բայց ի՛նչ ընեմ. առիթը կը ներկայանայ, և ծուղակը կ'իյնամ: Ցաւալին այն է, որ նման առիթները կը «շնորհուին» այնպիսիներէն, որոնցմէ չեմ ակնկալեր զանոնք: Մանաւանդ որ արդի հայը հետզհետէ կը վարժուի դիւրին յաջողութիւններու հասնելու, կը կորսնցնէ նկատողութիւն ստանալու ու մանաւանդ ինքնասրբագրութեան առաքինութիւնը: Միւս կողմէ՝ չեմ ալ կրնար, ձեռքս չէ, լուռ ու անտարբեր մնալ մեր նոր սերունդները ապակողմնորոշող տեղեկութիւններու հանդէպ: Պատկերացուցէ՛ք պահ մը, որ վաղը հայ ուսուցիչներ իրենց աշակերտներուն դասաւանդեն այն, որ գրուած է Տեմիրճեանի ստորագրութեամբ և պատկերացուցէ՛ք նման ընթերցումի մը հետևանքները: Կարելի՞ անոնցմէ և ընդհանրապէս հայ ընթերցողէն ալ պահանջել, որ հայ գրողին արժանապատուութիւնը պահպանելու և նման գրութիւնները «ճիշդ» ըմբռնելու համար՝ այս վերջինները կարդան՝ զեղչելով անոնց կարգ մը բառերը և փոխելով անոնց հոլովները, կէտադրութիւնը և...այլ հանգամանքներ: Սովորական գրութիւնները չենք յաջողիր կարդացնել, հապա զանոնք աճպարարական փոփոխութեանց ենթարկելո՞վ պիտի կադալ տանք: Այսպէ՞ս մշակոյթ պիտի պահպանենք:
Ընդունեցէք...
Արմենակ Եղիայեան
Պարոն Եղիայեանը ճիշտ է պ.Տէմիրճեան, կարծում եմ կարիք չկա իրոք մի կաթիլ մեղր սարքել:անգամ սովետական դասագրքերում Աբովյանը չի ներկայացվում որպես աշխարհաբար լեզվի,գրականության հիմնադիր,իսկ ձեր բացատրությունները ուղղակի ավելի են խճճում իրավիճակը: Ուղղակի ընդունեք ձեր վրիպակը եւ վերջ: Աշխարհի չի քանդվի դրանից, բայց երբ սկսում եք արդարացումներ անել, արդեն սկսում ենք կասկածել, որ դա ոչ թե վրիպակ է, այլ ուղղակի ձեր համոզումն է: Հարգանքներով` Աննա
ReplyDeleteՆախ պիտի գրեմ այն հարցի մասին որ ամիսներ առաջ ուղղագրութեան հարցով նամակ մը յղեցի Ազդակ օրաթերթին պրն Արմենակ Եղիայեանի բացատրականին դիմաց բերելով բաւականին լուրջ հակափաստեր՜ բայց ափսոս Ազդակ զայն չտպեց։ Նախ ինծի համար հետաքրքրական է թէ ինչո՞ւ։ եթէ գիտական փաստերով ապացուցեցինք որ պրն Եղիայեան սխալ ուղղութեամբ կ՜առաջնորդէ մեզ՜ ապա Ազդակ պէտք է խօսքի ազատութիւնը յարգելով տպեր զայն։
ReplyDeleteԻնչ կը վերաբերի Խաչատուր Աբովեանի աշխարհաբար լեզուի հիմնադիր ըլլալուն կամ չըլլալուն։ Պրն եղիայեանը պէտք չէ հարցերը լայնքին քննարկէ։ Ճիշդ է որ լեզուն ազգային սեփականութիւն է (որուն նախ ինք պէտք է հաւատայ) բայց եւ այնպէս երբեմն անհատներ այնքան դերակատար կրնան դառնալ որ կարելիէ զանոնք հիմնադիր նկատել ոչ միայն լեզուի նաեւ այլ երեւոյթներու։ Օրինակ պիտի բերեմ մեր պատմութենէն։ Մեր առաջին հանրապետութիւնը մենք կը պարտինք երեք նշանաւոր ճակատամարտերուն՜ որոնց շնորհիւ մենք ունեցանք մեր պետութիւնն ու հանրապետութիւնը։ Այժ ճակատամարտերը մղուեցան ոչ միայն հայկական բանակին կողմէ՜ այլեւ ամբողջ հայ ժողովուրդը մասնակցեցաւ այդ կռիւներուն։ Բայց այսօր մենք արդարօրէն մեր հանրապետութեան հիմնադիրը կը նկատենք Արամ Մանուկեան եւ ոչ թէ Հայ ժողովուրդը։
Նոյն պարագան է նաեւ Աբովեանի։ Ճիշդ է որ աշխարհաբարի ստեղծիչը ժողովուրդն է՜ բայց Աբովեանի դերակատարութիւնը այնքան մեծ եղած է անոր զարգացման ու տարածման մէջ որ ճանչցուած է որպէս հիմնադիր։ Բան մը որ մեր ժողովուրդին արժէքէն ոչինչ կը նուազեցնէ՜ եւ արդար գնահատական կ՜ըլլայ մեծն գրող Խաչատուր Աբովեանին։ յարգանօք`Անի Գրիգորեան
Յարգելի զրուցակիցներ,
ReplyDeleteՄելքոն Տեմիրճեանի իրար անցած պատասխանը Արմենակ Եղիայեանի նամականիին՝ զարմանալի է, չէ՞: Վերջինս ի՛նչ յստակ, դիպուկ, եւ գիտական բացատրութիւն մը տուած է, զայն հասկնալի եւ մատչելի դարձնելով ընթերցողներու լայն խաւի մը, իրողութիւն մը որ կարծէք լոյս կը սփռէ Արմենակ Եղիայեանի իսկական նպատակին՝ լուսաբանել, եւ ոչ թէ ցեխարձակել, ինչպէս կ'երեւի ենթադրեր է Տեմիրճեան:
Այնուամենայնիւ, մենք՝ միւսներս...Աբովեանին վերաբերող երկու կարեւոր տեղեկութիւն իւրացուցինք:
Շնորհակալութիւն բոլորին:
Ընթերցող մը
ինչու եք զարմանում, "Ազդակում" վրպակների պակաս չկա: հենց այսօրվա թիվի մեջ գրված է, որ Պերճ Թուրաբյանն ավարտել է հայագիտական բաժինը: Պերճ Թուրաբյանն իմ մայրիկիս համակուրսեցին է եղել ,իսկ մի մայրիկս հայագիտական բաժինը չի ավարտել: Իսկ թե ուր է ավարտել, հենց հոդվածի շարունակության տրամաբնությունն է ասում: Կարդացեք թե ավարտելուց հետո որպես ինչ է աշխատել եւ կհասկանաք: այնպես որ վարձքերնիդ կատար: մի ընթերցող
ReplyDeleteharkeli Azdag- i khmpakir, as inch vernakir e???? khaydaragutyun? te sdrgamdutyun?
ReplyDeleteՄԻԱՑԵԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐՈՒ ՆԱԽԿԻՆ ՆԱԽԱԳԱՀԸ ԾԱՓԱՀԱՐԱԾ Է ՅԱՍՄԻԿ ՊԱՊԵԱՆԻՆ
yev naev Ashkharharchag che Hasmig Papyane, ashkharhahrshag ge nshanage ashgarhov meg hrshagvadz, orinag Luciano Pvarotti, isg Hasmig Papayane janchvadz yerkchuhi e, voch yerpek ashkharhahrchag. Pareru hed zgyush.......