ԱՐԱՄ Ա. ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ

«ԻՆՔՆԱԿԵԴՐՈՆ ՈՒ ԻՆՔՆԱԲԱՒ ՄՏԱԾԵԼԱԿԵՐՊԸ, ԳՈՐԾԵԼԱԿԵՐՊԸ ԵՒ ԿԵՆՑԱՂԱԿԵՐՊԸ ԿԸ ԴԱՌՆԱՆ ՉԱՐԻՔԻ ԱՂԲԻՒՐ»

ԿԸ ՀԱՍՏԱՏԷ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԱՐԱՄ Ա. ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԸ «ԱԶԴԱԿ»Ի ԵՒ «ՖՐԱՆՍ-ԱՐՄԵՆԻ»Ի ՀԵՏ ԻՐ ՈՒՆԵՑԱԾ ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԻՆ ԸՆԹԱՑՔԻՆ

Բացառիկ առիթներով միայն Արամ Ա. կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ հարցազրոյց կը շնորհէ: Ան, իր բառերով, «կը հաւատայ գործին, ոչ խօսքին. գործը աւելի խօսուն է, քան որեւէ խօսք` գործին մասին»: Երախտապարտ եմ, որ վեհափառ հայրապետը զիս ընդունեց իր գրասենեակին մէջ եւ շուրջ ժամ մը տրամադրեց ինծի, որովհետեւ, դարձեալ իր բառերով, ինք «կը հաւատայ երիտասարդութեան դերին, կ՛ուզէ զրուցել երիտասարդութեան հետ»: Ներկայ հարցազրոյցը տեղի ունեցաւ հայերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներով. Հայերէնը «Ազդակին» համար, իսկ ֆրանսերէնը` «France-Armnie»ին համար:

Տ. Ե.

ՀԱՒԱՏՔ, ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԻՒՆ-ՀՈԳԵՒՈՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

Հ.- Վեհափառ տէր, կը կարծէ՞ք, թէ նիւթապաշտութիւնը բարոյական, տնտեսական ու ընկերային տագնապներու պատճառներէն մէկն է: Քրիստոնէութիւնը ի՞նչ պատգամ ունի այս ուղղութեամբ:

Պ.- Մենք պիտի նախընտրէինք «նիւթապաշտութիւն» բառին փոխարէն գործածել «մարդակեդրոն» (anthropocentrique) բառը, որ աւելի համապարփակ յղացք մըն է: Մեր կարծիքով, աշխարհի տագնապներուն աղբիւրը կը գտնուի մարդակեդրոն մտածելակերպին, կենցաղակերպին ու գործելակերպին մէջ: Ի՞նչ կը հասկնանք «մարդակեդրոն» բացատրութեամբ: Ան մերժումն է, ժխտումն է Աստուծոյ ներկայութեան ու գերիշխանութեան: Արդարեւ, Աստուած մարդը ստեղծեց, ինչպէս Աստուածաշունչը կ՛ըսէ, իր պատկերին համաձայն, զայն օժտելով բանականութեամբ ու ազատութեամբ: Եւ աւելի՛ն. Աստուած մարդը իրեն գործակից նշանակեց ու անոր յատուկ պարտաւորութիւն տուաւ տիեզերքը պահպանելու ու ծաղկեցնելու: Այս աստուածատուր առաքելութիւնը մարդը պիտի իրագործէր համարատուութեամբ ու պատասխանատուութեամբ` Աստուծոյ նկատմամբ:

Սակայն Աստուծոյ կողմէ որպէս դրախտ ստեղծուած աշխարհը դարձաւ դժոխք` մարդո՛ւն պատճառով: Աստուծոյ բարիքներով լեցուն աշխարհը չարիքներով ու տագնապներով լեցուեցաւ` դարձեալ մարդո՛ւն պատճառով, որովհետեւ մարդը ուզեց, որ իր կեանքին կեդրոնը ու նպատակը ի՛նք դառնայ, ստեղծագործութեան սեփականատէրը ի՛նք դառնայ: Եւ այսպէս, մարդկային կեանքը դարձաւ մարդակեդրոն ու մարդանպատակ. մարդը հեռու պահեց Աստուած իր կեանքէն: Հո՛ս է աշխարհի չարիքներուն աղբիւրը: Հետեւաբար քրիստոնէութեան պատգամը ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ, եթէ ոչ յիշեցում մը` վերադառնալու Աստուածաշունչի սկզբունքներուն, ճշմարտութիւններուն ու արժէքներուն: Ներկայ ընկերութիւնը պէտք է Աստուծոյ ներկայութիւնը փոխադրէ իր կեանքի մայր էջին վրայ: Առանց աստուածակեդրոն արժէքներուն` մարդկային կեանքը կը կորսնցնէ իր իմաստը ու նպատակը:

Հ.- Ի՞նչ է ձեր տեսակէտը յատկապէս Արեւմտեան երիտասարդութեան մէջ հետզհետէ զարգացող syncretique մտածելակերպի գծով:

Պ.- Syncretique մտածողութիւնը նոր երեւոյթ մը չէ: Վերջին քանի մը տասնամեակներուն անիկա նոր ծաւալ ստացաւ համաշխարհայնացումի պատճառով: Ի՞նչ է syncretisme-ը. ան հոգեմտաւոր ճիգ մըն է զանազան կրօններու առնչուած աւանդութիւններու, արժէքներու ու յղացքներու համադրութիւն մը յառաջացնելու: Այս մօտեցումը սկսաւ Ծայրագոյն Արեւելքի երկիրներուն մէջ, յատկապէս` Հնդկաստանի մէջ, ուր պուտտայական, հինտու, քրիստոնեայ, իսլամ, շինթօ եւ այլ կրօններ երկար տարիներ գոյակցած էին: Syncretique մտածողութիւնը իր խոր ազդեցութիւնը ձգեց յատկապէս հնդիկ քրիստոնեայ աստուածաբանութեան վրայ:

Արեւմտեան երիտասարդութեան մօտ յայտնուող նմանօրինակ մտածողութիւնը նաեւ ուրիշ պատճառ ունի. այդ ալ նոր հոգեւոր շարժումներու յառաջացումն է: Երբ մօտէն դիտենք հոգեւոր շարժումներուն զարգացումը, հոն յստակօրէն պիտի նշմարենք այլ կրօններէ ներառուած տարրեր: Եւ ինչո՞ւ քրիստոնեայ երիտասարդութիւնը գրաւուած է syncretique մօտեցումներէ: Դարերու ընթացքին քրիստոնէութիւնը վերածուեցաւ հաստատութեան (institution), իր ծէսը ենթակայ չդարձաւ զարգացման, ինչպէս նաեւ իր մտածողութիւնը մնաց տոկմաթիք: Համաշխարհայնացած ներկայ աշխարհին մէջ, ուր յատկապէս տեղեկատուութեան ճամբով կրօններ ու մշակոյթներ դարձան դրացիներ, քրիստոնեայ երիտասարդութիւնը մէկ կողմէն` այլ կրօններու ազդեցութեան տակ, եւ միւս կողմէն` քրիստոնէութեան կաղապարուած նեղ շրջագծէն դուրս գալու ճիգով, սկսաւ syncretiqueշարժումներու հետեւիլ նոյնիսկ այդ մտածողութեան ազդեցութեան տակ իր կեանքը ապրիլ:Syncretisme-ը վտանգ մըն է բոլոր կրօններուն ու մշակոյթներուն համար: Ան փաստօրէն մտածելակերպերու ու կենցաղակերպերու, ինքնութիւններու ու նպատակներու անդիմագիծ ու անգոյն գոյացութիւն մըն է, որ կրնայ վտանգել կրօնի մը ինքնութիւնը: Հարկ է ըլլալ զգուշ: Իւրաքանչիւր կրօնի պատկանող անձեր պէտք է կառչած մնան իրենց կրօնի հաւատալիքներուն ու արժէքներուն` միաժամանակ յարգելով ուրիշը:

Հ.- Սփիւռքի երիտասարդութեան մէջ ի՞նչ պէտք է ընել մեր եկեղեցւոյ հոգեւոր արժէքները ամրապնդելու իմաստով:

Պ.- Հոգեւոր արժէքներն են, որոնք կը կառավարեն կրօնի մը կեանքը ու կ՛ուղղեն անոր առաքելութիւնը: Նաեւ հոգեւոր արժէքներն են, որոնք կ՛արտայայտեն կրօնի իւրայատուկ ինքնութիւնը: Ճի՛շդ է, կրօններու միջեւ հասարակաց արժէքներ գոյութիւն ունին: Վերջին հաշուով, կրօններու հեռաւոր արմատները նոյնն են: Սակայն նաե՛ւ տարբերութիւններ գոյութիւն ունին հոգեւոր արժէքներու միջեւ: Հոգեւոր արժէքները տեսական, բնազանցական երեւոյթներ չեն: Անոնք սերտ աղերս ունին տուեալ կրօնի, ժողովուրդի ու միջավայրի մշակոյթին հետ: Հետեւաբար այլ կրօններէ ու մշակոյթներէ ներառուած աւանդութիւններ ու ըմբռնումներ փաստօրէն կը նկատուին օտար ու խորթ, եւ հետեւաբար` անընդունելի:

Իւրաքանչիւր եկեղեցի իր հոգեւոր մշակոյթը ունի: Անհրաժեշտ է, որ եկեղեցւոյ պատկանող անդամ մը իր կեանքը լեցնէ ու իմաստաւորէ իր եկեղեցւոյ հոգեւոր արժէքներով: Մեր եկեղեցին եւս ունի իր հոգեւոր արժէքներու հարուստ գանձարանը: Այդ արժէքները մեզ պահած են, մեր ինքնութիւնը կազմաւորած են եւ մեր կեանքի ճամբան լուսաւորած: Մեր երիտասարդները միայն ժառանգորդները չեն այդ արժէքներուն, այլ կոչուած են ըլլալու անոնց արթուն պահակները: Մեր հայրերը մեծ զոհողութեամբ ու նոյնիսկ իրենց նահատակութեամբ պահեցին այդ արժէքները: Ներկայ աշխարհի փոթորիկներուն մէջ մեր երիտասարդները կոչուած են տէր կանգնելու այդ արժէքներուն: Այդ հոգեւոր արժէքներու պահպանումով կը պաշտպանուինք նոր օրերու այլասերիչ հոսանքներէն: Մեր հոգեւոր արժէքներով մեր ինքնութիւնը կը բիւրեղացնենք` ինքնութիւն քանդող համաշխարհայնացած ու աշխարհայնացած (secularisռ) աշխարհին մէջ:

Հ.- Վեհափառ տէր, 2007-ին դուք մեկնեցաք Եթովպիա եւ Եգիպտոս երկու եկեղեցիներու միջեւ հաշտարարի առաքելութեամբ: Ի՞նչ են արդեօք արեւելեան ոչքաղկեդոնական եկեղեցիներու միջեւ միացեալ ճակատ մը յառաջացնելու կարելիութիւնները:

Պ.- Արեւելեան ոչքաղկեդոնական ուղղափառ եկեղեցիներու ընտանիքին մաս կը կազմեն` հայ, ղպտի, ասորի, Եթովպիոյ, Մալապարի եւ Էրիթրիոյ եկեղեցիները: Այս եկեղեցիները միացնողը 451 թուականին տեղի ունեցած Քաղկեդոնի ժողովին իրենց մերժումն է: Փաստօրէն, այդ թուականէն ետք յիշեալ եկեղեցիները պատմական տարբեր հոլովոյթ ունեցան: Անոնց յարաբերութիւնները եղան պարագայական ու անկազմակերպ: Այս ընտանիքին մէջ, պատմութեան պայմաններու բերումով, ամէնէն սերտ ու մնայուն յարաբերութիւն ունեցող եկեղեցիները եղան հայ եւ ասորի եկեղեցիները:

1964-ին, առաջին անգամ ըլլալով, ոչքաղկեդոնական ուղղափառ եկեղեցիներու հոգեւոր պետերը հանդիպեցան Ատիս Ապեպայի մէջ, Եթովպիոյ Հայլէ Սելասիէ կայսեր հրաւէրով: Յիշեալ համագումարին անոնք վերահաստատեցին իրենց հաւատքի միութիւնը եւ շեշտեցին միասին գործելու անհրաժեշտութիւնը: Նոյն համագումարին անոնք գործադիր յանձնախումբ մը նշանակեցին հետեւելու համար համագումարի որոշումներուն գործադրութեան: Յանձնախումբը քանի մը տարիներ գործելէ ետք դադրեցաւ` եկեղեցիներու միջեւ յառաջացած զգայնութիւններու ու տարակարծութիւններու պատճառով:

1996-ին, Մեր կաթողիկոսական ընտրութենէն անմիջապէս ետք արեւելեան ոչքաղկեդոնական եկեղեցիներու գործակցութիւնը կազմակերպելու գծով փորձ մը կատարեցինք, եւ ղպտի եկեղեցւոյ պետ Շնուտա պատրիարքին եւ ասորի եկեղեցւոյ պետ Զաքքա պատրիարքին հետ միասնաբար հաստատեցինք միջեկեղեցական գործակցութեան կառոյց մը: Այդ օրէն ասդին, երեք հոգեւոր պետերը տարին անգամ մը եւ իրենց նշանակած յանձնախումբը տարին երկու առիթներով աշխատանքային հանդիպումներ կ՛ունենան: Մեր նպատակը հաւատքի միութիւնը գործակցութեան ճամբով գործնապէս արտայայտել է թէ՛ մեր հաւատացեալներու կեանքին մէջ եւ թէ՛ այլ եկեղեցիներու ու կրօններու հետ մեր յարաբերութեան ծիրին մէջ: Ներկայ կառոյցը ընդարձակելու եւ նոյն ընտանիքին պատկանող միւս եկեղեցիները ներառելու ճիգը կը շարունակուի:

Հ.- Արդեօք երիտասարդ սերունդին կազմաւորումը առաջնահերթութիւն պէտք չէ՞ դառնայ մեզի համար յառաջիկայ տասնամեակներուն` նոր շունչով կենսաւորելու համար սփիւռքի մեր կառոյցները, որոնք ենթակայ են նահանջի: Անհրաժեշտ չէ՞ արդեօք երիտասարդութեան ներկայացուցած կարողականութիւնը օգտագործել մեր կեանքէն ներս:

Պ.- Երիտասարդութեան մասին խօսելով` մենք միշտ շեշտած ենք, թէ ան ապագային չի պատկանիր, այլ` մեր ներկային: Հետեւաբար երիտասարդութեան կազմաւորումը վաղուան համար առաջնահերթութիւն չէ, այլ ներկայի մեր առաջնահերթութիւններէն մէկն է, աւելի ճիշդ` առաջնահերթութիւններուն առաջնահերթութիւնը: Այս խոր գիտակցութեամբ պէտք է գործենք: Այս նախանձախնդրութեամբ պէտք է մօտենան երիտասարդութեան թէ՛ եկեղեցին եւ թէ՛ մեր կառոյցները: Այս մտահոգութենէն մղուած անցնող տարին հռչակեցինք «Երիտասարդութեան տարի»: Այս առիթով Մեր ուղղած պատգամին մէջ լայնօրէն անդրադարձանք երիտասարդութեան դիմագրաւած դժուարութիւններուն եւ մարտահրաւէրներուն: Այս բոլորին չենք ուզեր անդրադառնալ այստեղ, սակայն կ՛ուզենք երկու կէտ ընդգծել:

Առաջին, երիտասարդութեան հետ պէտք է երկխօսութիւն ունենանք: Երկխօսութիւնը խօսիլ եւ լսել է, առնել ու տալ է, քննադատել ու քննադատուիլ է: Ա՛յս պէտք է ըլլայ մեր մօտեցումը երիտասարդութեան: Կարելի չէ երիտասարդութիւնը մեր կեանքի լուսանցքին վրայ թողուլ. զայն պէտք է փոխադրել մեր կեանքի մայր էջին վրայ. պէտք է վստահիլ երիտասարդութեան` կարեւոր դեր տալով անոր մեր բոլո՛ր կառոյցներուն մէջ ու բոլո՛ր մակարդակներու վրայ: Մենք չենք բաժներ պահպանողական կամ յետադիմական մօտեցումը երիտասարդներուն նկատմամբ` զայն նկատելով մեր կեանքին մէջ դասակարգ մը, որ երէց սերունդի ու երիտասարդութեան միջեւ պարտաւոր է հետեւելու ղեկավարներուն: Պէտք է այնպէս ընել, որ երէց սերունդի ու երիտասարդութեան միջեւ փոխադարձ յարգանքի, հասկացողութեան ու վստահութեան խորացումով երիտասարդներ կարենան գործնապէս մասնակից դառնալ մեր կեանքին` իրենց կարողականութիւնը ի սպաս դնելով մեր հաւաքական կեանքի զարգացման:

Երկրորդ, երիտասարդութեան կազմաւորումը հրամայական է ներկայ աշխարհին մէջ: Այս գծով եւս մեր պահպանողական ու տոկմաթիք մօտեցումները պէտք է փոխուին: Ներկայ աշխարհը մասնագիտութեան աշխարհ է. ան նաեւ ուրիշին բացուելու աշխարհ է: Ամէն բանէ առաջ հայ երիտասարդը իր ինքնութիւնը պէտք է կերտէ իր ազգին հիմնական արժէքներու առանցքին վրայ: Արդարեւ, հայ մարդուն հայակերտումը տեղի կ՛ունենայ հայ ընտանիքէն ու հայ դպրոցին մէջ: Այս իմաստով սփիւռքի մէջ յաճախ կ՛ունենանք դժուարութիւններ` ապրելով այնպիսի միջավայրերու մէջ, ուր հայ դպրոց գոյութիւն չունի: Ահա հո՛ս է հայ ընտանիքին ճակատագրական դերը: Այս ուղղութեամբ որպէս շօշափելի օրինակ կ՛ուզենք տալ քու օրինակդ: Դուն կ՛ապրիս Փորթուգալի մէջ, ուր հայ դպրոց գոյութիւն չունի: Բայց շնորհիւ քու ընտանիքիդ, դուն ոչ միայն հայերէն կը խօսիս, այլ նաեւ հայութեամբ կ՛ապրիս, մեր արժէքները, աւանդութիւններու ու ձգտումներու քու կեանքիդ հետ սերտօրէն շաղախուած են: Միաժամանակ օտար լեզուներուն տիրապետած ես, օտարներուն հետ եւս կապի մէջ ես: Մենք այսպէս կը պատկերացնենք այսօրուան հայ երիտասարդութիւնը. ամրօրէն խարսխուած մեր ինքնութիւնը կերտող արժէքներու ու աւանդութիւններու վրայե միաժամանակ բացուած ուրիշներուն` անոնց փոխանցելու մեր արժէքները եւ ձգտումները ու միաժամանակ անոնցմէ առնելու ու հայացնելու այն, ինչ որ աւելիով կը հարստացնէ մեր ինքնութիւնը:

ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆԸ

ՍՓԻՒՌՔԻ ՄԷՋ

Հ.- Վեհափառ տէր, չէ՞ք կարծեր, որ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը համահայկական իմաստով կեդրոն մը պէտք է դառնայ սփիւռքի հայապահպանման, ինչպէս նաեւ Հայաստանի հզօրացման գծով առանցքային դերակատարութիւն ստանձնելով:

Պ.- Փաստօրէն ա՛յս է որ կը կատարէ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը: Դիտեցէք սփիւռքի պատմութիւնը յատկապէս Ցեղասպանութենէն յետոյ: Արդարեւ, սփիւռքի կազմակերպման ու կազմաւորման ո՞վ կարեւոր նպաստ բերաւ. եկեղեցիներուս դպրոցներու եւ այլ կառոյցներու հաստատման մէջ ո՞վ առանցքային դեր ունեցաւ. Հայ դատի հետապնդման աշխատանքներուն մէջ, դարձեալ, ո՞վ նշանակալից ներդրում ունեցաւ: Անկասկած որ մեր քաղաքական կազմակերպութիւնները սփիւռքի գաղութներէն ներս հայապահմանման գծով կարեւոր դեր ունեցան. սակայն Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դերը միշտ եղաւ ու կը մնայ եզակի:

Նո՛յնը կը մնայ մեր Սուրբ Աթոռին առաքելութիւնը: Մենք զայն կը բնորոշենք որպէս հաւատքի առաքելութիւն ու ազգային ծառայութիւն: Այսօր անհրաժեշտ է գաղութներու կեանքը կազմակերպչական զօրեղ հիմերու վրայ դնել. մեր կեանքը թրծել հոգեւոր բարոյական ու ազգային արժէքներով, հայ դպրոցը աւելիով հզօրացնել իր մարդակերտումի ու հայակերտումի առաքելութեամբ, մեր մշակութային արժէքները լայնօրէն տարածել մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ, մեր ազգային պահանջատիրութեան նոր թափ տալ եւ Հայաստանի հզօրացման բերել սփիւռքի գործօն մասնակցութիւնը: Այս առաջնահերթութիւնները Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կեանքին ու առաքելութեան ուղեգիծը կը կազմեն:

Հ.- Չէ՞ք կարծեր, որ սփիւռքը հրամայական կարիքը ունի այնպիսի կառոյցներու, որոնք կարենան դիմագրաւել ներկայ ժամանակներու տագնապները` միաժամանակ իրենց շուրջ համախմբելով մեր ժողովուրդի զաւակները:

Պ.- Համաշխարհայնացումը, իր բազմաթիւ ու բազմազան պարտադրանքներու կարգին, նաեւ կը պարտադրէ ազգերուն, մշակոյթներուն, կրօններուն ու կառոյցներուն` դուրս գալու իրենց նեղ պատեանէն ու բացուելու իրենց շրջապատին: Այլ խօսքով, ինքնակղզիացումը, ինքնաբաւութիւնը, ինքնակեդրոն ու ինքնանպատակ կեանքն ու մտածողութիւնը տեղ չունին համաշխարհայնացած աշխարհին մէջ: Այսօրուան ընկերութիւնը հետամուտ է լայն տարածքներու, լայն մտածողութեան, լայն հորիզոններու: Արդ, մեր կառոյցները իրենց աւանդական մտածողութեամբ չեն կրնար քայլ պահել ներկայ աշխարհի մարտահրաւէրներուն ու հրամայականներուն հետ: Անհրաժեշտ է դուրս գալ մեր նեղ շրջագծէն եւ մեր ծրագիրները ու աշխատանքները կազմակերպել աւելի լայն շրջագծի մէջ եւ հարցերը դիտել աւելի լայն հայեցողութեամբ: Այլապէս, մեր կառոյցները պիտի դառնան ժամանակավրէպ, անհաղորդ` ներկայ կեանքի իրականութիւններուն եւ անհրապոյր` մեր նոր սերունդին:

Ամէն ժամանակ իր ինքնուրոյն մտածողութիւնը, յստակ առաջնահերթութիւնները ու իւրայատուկ պայմանները ունի: Մեր ունեցածին միջուկը պահելով հանդերձ, պէտք է քայլ պահել նոր ժամանակներուն հետ: Հետեւաբար սփիւռքի մէջ մեր գործող բոլոր կառոյցները` կրթականէն մինչեւ մշակութային, կրօնականէն մինչեւ քաղաքական, ընկերայինէն մինչեւ բարեսիրական, ինքնարժեւորման ու վերանորոգման մնայուն ընթացքի մէջ հարկ է ըլլան` կարենալ դիմագրաւելու համար ներկայ ժամանակներու տագնապներն ու մարտահրաւէրները, ազդու կերպով ընդառաջելու նոր պահանջներուն ու մտահոգութիւններուն, եւ իրենց կեանքին ու գործին մէջ ներգրաւելու նոր սերունդները:

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔ ԵՐԿԽՕՍՈՒԹԻՒՆ

Հ.- Նկատի ունենալով Հայաստանի իշխանութեան կեցուածքը հայ-թուրք յարաբերութիւններու գծով, այս հանգրուանին ի՞նչ է ձեր մօտեցումը:

Պ.- Օրին Մեր խոր մտահոգութիւնը ու յստակ կեցուածքը արտայայտեցինք Հայաստան-Թուրքիափրոթոգոլի գծով: Եկեղեցին պարտաւորութիւնը ու քաջութիւնը պէտք է ունենայ ժողովուրդին կամքը ու ձայնը արտայայտելու, մանաւանդ` ազգային նկարագիր ու դերակատարութիւն ունեցող հայ եկեղեցին: Մեր մտահոգութիւնները ու վերապահութիւնները կը մնան նո՛յնը: Չենք ուզեր կրկնել այստեղ: Սակայն կ՛ուզենք հետեւեալ ընդգծումները ու յիշեցումները կատարել.

ա) Բազմիցս ըսած ենք ու միշտ պիտի կրկնենք համահայկական գործելակերպ ու մտածելակերպ զարգացնելու հրամայական կարիքը, որպէսզի կարենանք համահայկական բնոյթ ունեցող հարցերուն նկատմամբ համահայկական մօտեցում որդեգրել: Արդ, Հայաստան-սփիւռք գործակցութեան ճիշդ կերպով հունաւորումը էական է: Դժբախտաբար այս գծով ցարդ առնուած քայլերը առաւելաբար քարոզչական են ու ձեւական: Սփիւռքը պէտք չէ անտեսել:

բ) Հայաստան-Թուրքիա փրոթոգոլին բնագիրը անգլերէն լեզուով ուշադրութեամբ կարդացած ենք: Հոն որոշ բառերու ու արտայայտութիւններու անորոշ ու երկդիմի գործածութիւնը կրնայ վերջին հաշուով վնասակար ըլլալ Հայաստանին, երբ հետագային անոնք թրքանպաստ մեկնաբանութիւններ ստանան: Արդեօք շատ աւելի ճիշդ պիտի չըլլա՞ր, որ Հայաստանի պատասխանատուները փրոթոգոլի ստորագրութենէն առաջ միջազգային օրէնքի եւ միջպետական ուխտերու եւ համաձայնագրերու քաջածանօթ սփիւռքի ազգայիններուն տեսակէտը ունենային այս գծով: Ճիշդ պիտի չըլլա՞ր, որ համազգային մակարդակի վրայ ու ղեկավարութեան սեղմ ծիրին մէջ խորհրդակցութիւն մը տեղի ունենար: Այսպէ՛ս կ՛ըլլայ Հայաստան-սփիւռք ճշմարիտ գործակցութիւնը:

գ) Յստակ տարբերութիւն մը կայ «բնականոնացման» ու «հաշտութեան» միջեւ` իրաւագիտական, դիւանագիտական եւ քաղաքական իմաստով: Բնականոնացումը տեղի կ՛ունենայ երկու պետութիւններուն միջեւ` առանց երկու երկիրներու միջեւ գոյութիւն ունեցող հիմնական հարցերը լուծելու (մեր անմիջական շրջապատէն առնելով` կրնանք յիշել Թուրքիոյ եւ Սուրիոյ կամ Իրանի ու Իրաքի պարագան): Իսկ հաշտութիւնը տեղի կ՛ունենայ երկու ժողովուրդներուն միջեւ: Մենք առաջինի պարագային հարց չունինք: Սակայն արդարօրէն կը մտահոգուինք, երբ երկու պետութիւններու դիւանագիտական ու տնտեսական յարաբերութիւններու բնականոնացման ձգտող համաձայնագրի մը մէջ կը ներառուին այնպիսի տրամադրութիւններ ու մօտեցումներ (օրինակ` Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան յանձնախումբ, սահմաններու յստակացում), որոնք համաձայնագիրը դուրս կը բերեն իր նպատակէն` զայն դարձնելով վտանգալից Հայաստանին ու հայ ժողովուրդին համար:

դ) Ցեղասպանութեան հարցը պատմական իրողութիւն է, ան ուսումնասիրութեան կամ բանակցութեան նիւթ չի կրնար դառնալ: Յայտնած ենք նախապէս, հոս եւս կը կրկնենք. փրոթոգոլի գործադրութեան ընթացքին, երբ Ցեղասպանութեան քննութեան հարցը արծարծուի, Հայաստանի ներկայացուցիչները պէտք է բացարձակօրէն մերժեն զայն` ըսելով, որ Ցեղասպանութիւնը պատմական իրողութիւն է, եւ Թուրքիան պէտք է ճանչնայ իր պապերուն գործած ոճիրը: Ահա այն ատեն մեր ամբողջ ժողովուրդը ուրախութեամբ պիտի ողջունէ Հայաստանի իշխանութեան այս քաջ քայլը: Մինչ այդ, մենք ուրախութեամբ ողջունեցինք թէ՛ փրոթոգոլի ստորագրութենէն առաջ եւ թէ՛ յետոյ այս ուղղութեամբ Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահին տուած հաւաստիացումները:

Հ.- Դուք համաձա՞յն էք հայ-թուրք երկխօսութեան:

Պ.- Անցեալ շաբաթ թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամի եւ մտաւորականներու միջեւ Անթիլիասի մայրավանքին մէջ տեղի ունեցած հաւաքին, Մեր եզրափակիչ խօսքին մէջ ըսինք հետեւեալը. 12-րդ դարուն Ներսէս Շնորհալի հայրապետը Բիւզանդիոնի կայսրին գրած իր նամակին մէջ կ՛ըսէ, թէ երբ քով-քովի գանք իրարու հետ խօսելու, պէտք է Քրիստոսը դառնայ այն առանցքը, որուն շուրջ պիտի հանդիպինք եւ իրարու հետ խօսինք: Բնականաբար Ներսէս Շնորհալին Քրիստոսի մէջ կը տեսնէր ճշմարտութիւնը: Այո՛, մենք համաձայն ենք հայ-թուրք երկխօսութեան, պայմանաւ որ երկու ժողովուրդները քով-քովի գան ճշմարտութեան շուրջ. եւ այդ ճշմարտութիւնը 1915-ին օսմանեան թուրք պետութեան կողմէ ծրագրուած ու գործադրուած Հայոց ցեղասպանութիւնն է: Հետեւաբար, ինչպէ՞ս կարելի է երկխօսութիւն, երբ տակաւին Թուրքիան իր անցեալին հետ չէ հաշտուած. երկխօսութիւն ինչի՞ մասին ®:

Դարձեալ Թաներ Աքչամի Անթիլիասի մայրավանքին մէջ տուած դասախօսութեան Մեր փակման խօսքին մէջ ըսինք. քրիստոնէութիւնը ներումի, հաշտութեան կը հաւատայ, պայմանաւ սակայն, որ յանցագործը ընդունի իր սխալը: Ինչպէ՞ս պիտի հաշտուի մեր ժողովուրդը, ինչպէ՞ս պիտի ներէ, երբ տակաւին Թուրքիան իր պապերուն կողմէ գործադրուած ցեղասպանութիւնը կ՛ուրանայ: Սակայն, անհրաժեշտ է զանազան ձեւերով յիշեցնել Թուրքիոյ ոչկառավարական կազմակերպութիւններուն ու մտաւորականներուն` ճիշդ կերպով կարդալու իրենց անցեալի պատմութիւնը եւ համապատասխան կերպով դաստիարակելու իրենց նոր սերունդները: Հրանդ Տինք եւ Թաներ Աքչամ այս աշխատանքին լծուած էին:

Հ.- Վեհափառ տէր, չէ՞ք կարծեր, որ Հայ դատը այլեւս նոր ընթացքի մը մէջ պէտք է մտնէ սփիւռքի մէջ` մէկ կողմէ Հայաստանի անկախացումով եւ միւս կողմէ` հետզհետէ հզօրացող Թուրքիոյ դերակատարութեամբ:

Պ.- Երբ նայինք ժողովուրդներու պատմութեան, եւ յատկապէս` գաղափարախօսական, քաղաքականե մշակութային թէ կրօնական բնագաւառներուն մէջ անոնց որդեգրած կեցուածքներուն, պիտի տեսնենք, թէ անոնք ենթակայ եղած են մնայուն հոլովոյթի ու եղափոխութեան` քայլ պահելով յարափոփոխ ժամանակներուն ու պայմաններուն հետ: Նոյն մօտեցումով, երբ դիտէք Հայ դատի պատմութիւնը, պիտի նշմարենք, թէ ան յառաջատուական ընթացքով նոր ծաւալ ու ընթացք ստացած է թէ՛ ռազմավարական եւ թէ՛ մարտավարական իմաստով: Հետեւաբար կաղապարուած մօտեցումներէ ու մեթոտներէ հեռու պէտք է մնալ: Հարկ է Հայ դատը դիտել ո՛չ միայն միջազգային օրէնքներու եւ ուխտերու շրջագիծին մէջ, այլ նաեւ` նոր ժամանակներու աշխարհաքաղաքական զարգացումներուն յարաբերաբար: Այս գծով կ՛արժէ հետեւեալ քանի մը մատնանշումները կատարել.

ա) Հայաստանի վերանկախացումը Հայ դատի հետապնդման աշխատանքները դրաւ նոր հունի մը մէջ: Այս ծիրին մէջ յաճախ շեշտած ենք Հայաստանի ու սփիւռքի աշխատանքներու միջեւ ներդաշնակութիւն ստեղծելու անհրաժեշտութիւնը: Հայաստանը որպէս պետութիւն Հայ դատ հետապնդելու իր իւրայատուկ մեթոտները պէտք է ունենայ, սփիւռքը` իր մօտեցումներն ու գործելաձեւերը. սակայն անոնք պէտք է ըլլան զիրար ամբողջացնող: Դժբախտաբար ցարդ այսպէս չէ եղած: Թուրքիան այս երեւոյթը կը շարունակէ շահագործել: Հայ դատին ուղղութեամբ հայ ժողովուրդը Հայաստանով եւ սփիւռքով որպէս մէ՛կ ազգ, մէ՛կ պահանջատիրութեամբ պէտք է ներկայանայ աշխարհին: Այլապէս Հայ դատը պիտի կորսնցնէ իր ուժականութիւնը:

բ) Այսօր Թուրքիան տարբեր պատկեր կը ներկայացնէ: Ներքին ճակատի վրայ բանակին քաղաքական դերակատարութեան տկարացումը եւ քաղաքական կուսակցութիւններու հզօրացումը կարեւոր զարգացումներ են եւ թերեւս որոշ չափով նպաստաւոր` Հայ դատի շրջագծէն ներս դիտուած: Իսկ Թուրքիոյ հետզհետէ հզօրացող դերը Միջին Արեւելքէն ներս, ինչպէս նաեւ անոր եւրոպական համայնք մուտքի հարցը եւս կարեւոր պարագաներ են, որոնք կը կարօտին լուրջ քննարկումի:

գ) Հայ դատի հետապնդման աշխատանքները պատահական պէտք չէ դառնան այլեւս: Անոնք պէտք է դուրս գան անձերու հետ տեսնուելու, հանդիպումներ կազմակերպելու ու ձեռնարկներ հովանաւորելու աւանդական ձեւերէն եւ լուրջ ուսումնասիրութիւններու ու վերլուծումներու հիման վրայ պէտք է կազմակերպուին մեր աշխատանքները` միշտ Հայաստան-սփիւռք գործակցութեամբ: Այս շրջագծէն ներս ֆորումներու, թինկ-թենկներու ու ոչկառավարական կազմակերպութիւններու ստեղծումը եւ նմանօրինակ միջազգային կազմակերպութիւններուն հետ մնայուն կապերը կրնան իրենց բարերար դերը ունենալ: Հայ դատը արդարութեան հարց է. մոմ վառելով, հոգեհանգիստ կատարելով կամ խաչքար զետեղելով պէտք չէ բաւարարուինք: Այս մշակոյթը, որ կարեւոր դեր ունեցաւ թէ՛ Հայ դատի հետապնդման եւ թէ՛ ընդհանրապէս հայապահպանման մէջ, պէտք է փոխուի ու դառնայ քաղաքական պայքարի, պահանջատիրութեան ու հատուցման մշակոյթ: Մեր երիտասարդութիւնը կարեւոր դեր ունի կատարելիք այս ուղղութեամբ:

Հ.- Վեհափառ տէր, վերջին հարցում մը. դուք հոգեւոր առաջնորդ էք, բայց միաժամանակ նաեւ ազգային ղեկավար` հայ ժողովուրդի կեանքի զանազան երեսները մաս կը կազմեն ձեր առաքելութեան: Ինչպէ՞ս կը բացատրէք այս իրողութիւնը:

Պ.- Եկեղեցին սոսկ հոգեւոր հաստատութիւն մը չէ, ան ժողովուրդն է: Եկեղեցին Քրիստոսի խորհրդական մարմինն է, որ ինքզինք կ՛իրագործէ առաքելութեամբ: Եկեղեցաբանական այս սկզբունքը որեւէ եկեղեցիէն աւելի կը տեսնենք գործնապէս արտայայտուած մեր եկեղեցւոյ կեանքէն ներս: Ազգային եկեղեցի բնորոշումը պատահական չէ: Ազգ եւ եկեղեցի նոյնացած են: Ազգը եկեղեցիով եկեղեցի դարձած է, իսկ եկեղեցին ազգով դարձած է ճշմարտօրէն եկեղեցի:

Եկեղեցւոյ առաքելութիւնն է Քրիստոսի աշխարհ բերած արժէքները, սկզբունքները ու ճշմարտութիւնները տանիլ ժողովուրդին: Այս հայեցակէտով պէտք է դիտուի ու արժեւորուի եկեղեցւոյ ոեւէ պաշտօնեային առաքելութիւնը: Եկեղեցին իր սեփական առաքելութիւնը չունի. անոր առաքելութիւնը Քրիստոսի՛ առաքելութիւնն է: Քրիստոս ժողովուրդի կեանքին առընչուած հարցերուն մասին ըսելիքներ ունի իր եկեղեցւոյ ճամբով: Հետեւաբար մեր ազգին ու հայրենիքին ընդհանրական հարցերուն գծով մեր եկեղեցին ըսելիք ու ընելիք պէտք է ունենայ` առանց սակայն ինքզինք նոյնացնելու որեւէ իշխանութեան ուղղութեան, քաղաքական կառոյցի կամ քաղաքական օրակարգի մը հետ, ինչպէս նաեւ` առանց մխրճուելու ներքաղաքական հարցերու մէջ: Ի՞նչ կը պահանջեն ազգին, հայրենիքին կամ գաղութի մը գերագոյն շահերը. ա՛յս պէտք է ըլլայ եկեղեցւոյ նշանաբանը` Աւետարանի սկզբունքներուն ու արժէքներուն վրայ ամրօրէն խարսխուած:

Հարցազրոյցը վարեց`

ՏԻԳՐԱՆ ԵԿԱՒԵԱՆ

«ԱԶԴԱԿ»Ի ԵՒ «ՖՐԱՆՍ ԱՐՄԵՆԻ»Ի ԱՌԱՋԻՆ ՄԻԱՑԵԱԼ ՔԱՅԼԵՐԸ

«Ազդակ»ն ու «Ֆրանս-Արմենի»ն առաջին քայլերը կ՛առնեն համագործակցութեան ուղիներ ճշդելու: «Ֆրանս-Արմենի»ի խմբագրակազմէն երիտասարդ քաղաքագէտ Տիգրան Եկաւեան, գրեթէ ամիսէ մը ի վեր ամէնօրեայ ներկայութիւն է «Ազդակ»ի յարկին տակ: Ան մնայուն խորհրդակցութիւններու, քննարկումներու եւ հայերէն յօդուածագրութեան վարժողական աշխատանքային հանդիպումներու արագակշռոյթ ընթացքի մէջ է մեր խմբագրակազմի անդամներուն հետ:

Տիգրան Եկաւեան այն խոստմնալից ուժն է, որ Եւրոպայի մէջ վճռակամօրէն տրամադրուած է հայ մամուլին եւ յատկապէս հայատառ մամուլին վերելքին համար անտեղիտալի աշխատանք տանելու: Լիբանանահայ մամուլի գործիչները ներկայ եղած են արդէն «Ազդակ»ի մամլոյ այն լսարանին, որուն ընթացքին Տիգրան Եկաւեան շահեկան զեկուցումով հանդէս եկաւ ֆրանսահայ մամուլի պատմականը, ներկան ու ապագայի հեռանկարները պարզելով:

Երկու թերթերուն համագործակցութեան սկզբնաւորութեան շրջագիծին մէջ կը տեղադրուի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. կաթողիկոսին հետ Տիգրան Եկաւեանի վարած միացեալ հարցազրոյցը ամէնէն հրատապ եւ ամէնէն այժմէական հարցերուն մասին: Վեհափառ տիրոջ հարցազրոյցին հայերէն բնագիրը լոյս կը տեսնէ մեր վաղուան թիւով, իսկ ֆրանսերէն բնագիրը` «Ֆրանս-Արմենի»ի յառաջիկայ համարով:

ՆԱՄԱԿԱՆԻ

22-01-2010

ՇԱՂԻԿ ԳԷՈՐԳԵԱՆԻՆ -

ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ

Յարգելի՛ տիկին,

1.- Ուրիշներու պէս ես ալ կարդացի «Ազդակ»ի 6 յունուար 2010-ի նամականին, որ կը կրէր ձեր ստորագրութիւնը եւ կը վերաբերէր թերթիս ուղղագրական մէկ կանոնին, զոր դուք կը մերժէիք: Աւելի պարզ` Մեսրոպեան ուղղագրութեան խոտոր կը նկատէիք Միշել, Ժոզեֆ, Կալես յատուկ անուններուն եւ սեն հասարակ բառին ե-ով գրութիւնը, որ, ըստ ձեզի եւ մեսրոպեան ուղղագրութեան, պէտք է անպայման գրուի է-ով, այսինքն` Միշէլ, Ժոզէֆ, Կալէս եւ սէն: Ձեզի համախոհ կը ներկայացնէք նաեւ հայոց լեզուի ուսուցիչները (առանց թուելու որեւէ դասագիրք, ուսումնասիրութիւն կամ հեղինակ), որոնք այս վերջին ձեւերը կը դաւանին ու կը բացատրեն իրենց աշակերտներուն: Ձեր համոզումը այն է, թէ օտար յատուկ անուններուն վերջավանկը է-ով կը գրուի եւ ն-էն առաջ է կու գայ:

Կը փութամ յայտնելու եւ կանխելու, տիկին, թէ կը գտնուիք շատ խոր թիւրիմացութեան մը առջեւ դուք ինքներդ, ինչպէս նաեւ բոլոր անոնք, որոնք ձեզի պէս կը մտածեն ու մանաւանդ կ՛ուսուցեն: Նախ նման «գիտելիք» հաստատող որեւէ վաւերական աղբիւր չկայ ու չի կրնար ըլլալ, քանի նման կանոն գոյութիւն չունի: Արեւմտահայ իրականութեան մէջ օտար յատուկ անուններու ուսուցումին կամ պարզապէս արձանագրութեան կը հանդիպինք միայն բառարաններու եւ երազահաններու մէջ, որոնք զիրար կ՛արժեն, որովհետեւ մեր բառարաններն ու երազահանները «գիտական» նոյն մակարդակին վրայ կը գտնուին: Մէկը ա՛ռ` միւսին զա՛րկ: Եւ որպէսզի ծանր չթուի իմ ամբաստանութիւնս, ապա պիտի ըսեմ հետեւեալը. հանրածանօթ երկու բառարաններու մէջ, որոնք ողողած են մեր շուկան եւ որոնց հեղինակները ոչ մէկ մահկանացուի կը զիջին հայագիտութեան վսեմ դափնին, գրուած է Ռոպէր եւ Ալպէր` է-ով, իսկ Լուտեր եւ Եսթեր` ե-ով (ա՛լ չեմ յիշեր նոյն ցանկին մէջ տեղ գտած Խաչեր, Մհեր, Մսեր, ձեւերը` ե-ով): Այսպիսի քանի՜-քանի՜ հակասութիւններով կը յորդին մեր բառարանները, եւ այս անուանացանկերէն է որ ուղղագրական, երբեմն ալ լեզուական ճաշակ կը ստանան մեր դպրոցականներն ու անոնց ուսուցիչներն ալ: Պատահա՞ծ է, որ հայ ծնող մը կամ ուսուցիչ մը այս բառարանագիրներուն դիմէ ու հաշիւ պահանջէ, թէ ի՛նչ սկզբունքի հետեւած են անոնք` մերթ է-ով գրելով, մերթ ե-ով: Չէ՞ որ այս յատուկ անունները ունին արտասանական նոյն վերջաւորութիւնը եւ հաւասարապէս օտար են: Ուրեմն ինչո՞ւ երկու չափ ու երկու կշիռ:

***

Հիմա նայինք, թէ ճիշդ ի՛նչ կացութիւն կը տիրէր մեր մատենագրութեան արշալոյսին` 1600 տարի առաջ, երբ Մեսրոպ իր սրբազան աջով կ՛արձանագրէր առաջին հայերէն բառերը եւ... օտար յատուկ անունները:

Շօշափելի փաստերը ցոյց կու տան, որ բառավերջի փակ վանկի ե-ով կազմութիւնը բնաւ ալ խորթ չէր Մեսրոպին: Կը թուեմ օտար յատուկ անուններ, որոնց վերջավանկը Մեսրոպի ու Սահակի տնօրինութեամբ ու ձեռքով գրուած են ե-ով` Ասպետ, Արեգ, Արետ, Արտեմ, Եփրեմ, Եդեմ, Փառանձեմ, Բաբել, Բարսեղ, Մուշեղ, Կիւրեղ, Փասայել, Ադեր, Գամեր, Գադեր, Գոմեր, Աբեններ, Եբեր, Եսթեր, Դարեհ, Զարեհ, Ներսեհ, Յաբեթ, Յովքաբեթ, Յարեդ, Սերեդ, Նագեդ, Նափեկ, Դովեկ, Փաղեկ, Ղամեք ու տակաւին շատ ուրիշներ, որոնք բոլորն ալ օտար` յունական, ասորական, եբրայական ու պարսկական անուններ են եւ գրուած են մասնաւորաբար Մեսրոպի ու Սահակի, ինչպէս նաեւ անոնց ժամանակակիցներու թարգմանութեանց ու երկերուն մէջ: Ասոնք բոլորն ալ Մեսրոպի օրերուն խորթ ու օտար էին այնքան, որքան Ժան, Ժաքլին, Քրիստին, Ուրսուլա, Ճինա, Փաուլա, Միշլին եւ շատ ուրիշներ այսօ՛ր են մեզի համար: Եւ անոնք գրուած են բառավերջի Ե-ով: Ասոնց վրայ կ՛աւելցնեմ դեն, բեն, կեն մեն, են, սիրեն, երգեն, վազեն... եւ խենթ, կենտ, նենգ, տենդ եւ շատ ու շատ ուրիշներ, որոնց մէջ ն-էն առաջ ե դրուած է:

Հիմա հարց է, թէ անոնք որոնք ներկայիս թեթեւ ձեռքով, հանգիստ մտքով ու անխռով հոգիով կը գրեն ու կ՛ուսուցեն, թէ` «օտար յատուկ անուններու վերջավանկը Է-ով կը գրուի» եւ ըստ այնմ ալ կ՛արձանագրեն Մաքպէթ, Համլէթ, Ժանէթ, Վիոլէթ, Էլիզապէթ` էթ-ով, որո՞ւ կը հետեւին,- Մեսրոպի՞ն, որ գրած է Յաբեթ, Յովքաբեթ` եթ-ով, թէ՞ ինչ որ պատահական «հայագէտ»ի մը, կամ թիւրիմացութեան մը, կամ սխալ ըմբռնուած աւանդութեան մը: Կամ թէ որո՞ւ կը հետեւին Ալպէր, Ռոպէր էր-ով գրողները, մինչ Մեսրոպ գրած է Ադեր, Աբեններ, Գամեր, Եսթեր եր-ով: Բարսեղ (որ յունական է եւ կը նշանակէ թագաւոր) եւ Մուշեղ (որ չինական անուն է ըստ Խորենացիի) Կիւրեղ (որ Kyril անունն է) Մեսրոպի օրով հնչուած են Բարսել, Կիւրել եւ Մուշել*, աւելի ուշ` Բարսեղ, Կիւրեղ եւ Մուշեղ. արդ, հոն ուր Մեսրոպ ասոնք ել-ով գրած է, ինչո՞ւ կ՛ուզէք Միշէլ, Մարսէլ, Ատէլ գրել էլ-ով, չէ՞ որ Մեսրոպ օրին տուած է հարկ եղած ցուցմունքը եւ օրինակները, որոնց հիմամբ ալ պարտէինք գրել Միշել, Մարսել, Ատել: Ո՞վ է այս պարագային մեսրոպեան ուղղագրութենէն եւ սկզբունքներէն շեղողը:

Դիւրին է «օրէնքներ» սահմանել, երբ յանձն չենք առներ զանոնք հաստատելու ու հիմնաւորելու ձանձրոյթը: Նման օրէնքներ, դժբախտաբար, նախապաշարումէ անդին չեն անցնիր: Եւ դուք, տիկին, նման նախապաշարումի մը զոհն էք պարզապէս:

Ես չեմ ուզեր սուտ կոյր ձեւանալ եւ անտես առնել բառավերջի փակ վանկին մէջ Է ունեցող օտար` ընդհանրապէս յատուկ անուններու եւ հասարակ բառերու բաւական պատկառելի ցանկը, ինչպէս` Սամուէլ, Միքայէլ, Աքիլլէս, Թալէս եւ շատ ուրիշներ, որոնք իրօք նուիրականացած են մեր դասական ուղղագրութեամբ եւ որոնցմէ ոչ մէկ կէտ փոխուած կը գտնենք «Ազդակ»ի մէջ: Ասոնց ներկայութիւնը, սակայն, պատճառ մը չէ, որ մոռնանք եւ ուրանանք միւսները:

Հիմա կը մնայ մեզի քիչ մը աւելի առաջ երթալ ու բացատրել այս երեւութական երկուութեան պատճառները, ինչ որ պիտի փորձեմ ընել ստորեւ:

***

2.- Այս նախաձեռնութեան մէջ յաջողելու համար` քիչ մը աւելի խոր կեդրոնացում եւ մտային աւելի մեծ լարում կը խնդրեմ ընթերցողէն, քանի այստեղ պիտի սերտուին լեզուական այնպիսի երեւոյթներ, որոնք շատ մեծ շահեկանութիւն ներկայացնելով հանդերձ, լայնօրէն նորութիւն են արեւմտահայուն: Ուրեմն ահաւասիկ հարցումը` ինչո՞ւ Մեսրոպ մէյ մը գրած է Բարսել, Փասայել` ել-ով, մէյ մըն ալ գրած է, Սամուէլ, Ռաքէլ` էլ-ով, կամ իր հնարած տառերուն անունները բեն, կեն, մեն գրած է են-ով, իսկ երբ կարգը եկած է Կարէն, Սուրէն եւ նմաններուն, զանոնք գրած է էն-ով: Աւելի պարզ խօսիմ. ինչո՞ւ բառավերջի փակ վանկի այս երկուութիւնը` մերթ Ե, մերթ Է:

Երբ կը մէկտեղենք հայերէնի մէջ վերջավանկի Է ունեցող օտար յատուկ անունները, ապա կը նկատենք, որ ասոնք 99 տոկոսով յունական եւ եբրայական են. վերջինները հայերէն թափանցած են Աստուածաշունչի թարգմանութեան առթիւ, որ տեղի ունեցաւ յունական բնագիրի մը վրայէն: Յաջորդ իրողութիւնը այն է, որ յունարէնի մէջ այս վերջավանկը կանոնաւորապէս գրուած է յունական Eta` Ηη տառով, որ երկար արտասանուող Ե մըն է** եւ կը գրաւէ յունական այբուբենի 7-րդ դիրքը, ճիշդ ինչպէս Է տառը կը գրաւէ այդ նոյն 7-րդ դիրքը մե՛ր այբուբենին մէջ: Իսկ ի՞նչ է մեր այս տառը:

Մեսրոպեան 36 տառերուն մէջ Է-ն միակն է, որ համարժէք է երկու հնչիւնի` ե+յ, այլ խօսքով` Է տառը առանձինն երկբարբառ մըն է***: Մեր լեզուն այնքան շատ «եյ» երկբարբառ ունէր, որ Մեսրոպ որոշեց, այդ ոչ-ակնահաճոյ կացութէնէն կամ կրկնութիւններէն խուսափելու համար, հնարել յատուկ տառ մը, որ համարժէք ըլլար եյ-ին: Առ այս հնարեց Է տառը, որ դրուեցաւ եյ-ին փոխարէն, այս պատճառով ալ հայերէնի որեւէ բառ եյ չի բովանդակեր, քանի բոլոր եյ-երը դարձած են Է: Այս տուեալներով` շատ դիւրաւ կրնաք պատկերացնել, որ, ուրեմն, սեր եւ սէր նոյն արտասանութիւնը չունէին դասական հայերէնի մէջ. առաջինը կ՛արտասանուէր ser, իսկ երկրորդը` seir կամ պարզապէս սեյր: Կը նկատէ՞ք գրաբարի ուղղագրութիւնը որքան պարզ էր:

Մեր լուսաւորիչներէն Մեսրոպն ու Սահակը ունէին յունական կրթութիւն, բայց մանաւանդ` յունարէնի երկիւղած յարգանքն ու պաշտամունքը: Այս զգացումէն մեկնած` անոնք մարդկայնօրէն ամէն կարելի կ՛ընէին հարազատ ու անփոփոխ տառադարձելու յունական բառերը: Իրենց այս ընթացքին մէջ Eta-ին դիմաց կը հանէին մեսրոպեան Է-ն, որ ճիշդ երկար Ե չէր, սակայն կը մօտենար անոր իր եյ արտասանութեամբ: Այս տուեալներով` հոն ուր յոյնը կ՛արտասանէր Թալե՜՜՜ս, հայը կ՛արտասանէր Թալեյս ու կը գրէր Թալէս: Տառադարձական այս խաղին մէջ մտան նաեւ եբրայական այն բոլոր բառերը, որոնք յունական Eta-ով գրուած են, օրինակ` Սամուե՜՜՜լ, որ հայերէն կ՛արտասանուէր Սամուեյլ եւ կը գրուէր Սամուէլ: Նոյնը իմանալ մնացեալներուն համար եւս: Ահա այսպէս է որ մեր լեզուին մէջ յառաջացաւ օտար յատուկ անուններու բառավերջի փակ վանկի Է-ն:

Ժամանակը, սակայն, փոխեց շատ բաներ:

Նախ յունական Eta-ն Միջին դարերուն դարձաւ ու եղաւ Ita (E>I). հոն ուր յոյնը իր մայրաքաղաքը անցեալին կը կոչէր Athe~~~na, հետագային սկսաւ կոչել Athina, ինչպէս կը կոչէ այսօր ալ, այսինքն` պատմական երկար Ե-ը դարձաւ կարճ ու սովորական Ի մը: Իսկ հայերէնի Եյ կամ Է երկբարբառը, իր կարգին փոխուելով, մենաբարբառացաւ ու հաւասարեցաւ կարճ ու սովորական Ե-ի. փաստը այն է, որ մենք այսօր հաւասարապէս ser կ՛արտասանենք թէ՛ սեր-ը, թէ՛ սէր-ը, այլ խօսքով` Է>Ե: Այս հաւասարութիւնը մեր դպրոցականներուն, բայց նաեւ ուսուցիչներուն, մտաւորականներուն, ըսէք` ողջ սփիւռքահայութեան ուղղագրական դժբախտութիւններէն եւ աւանդական կոչուած ուղղագրութեան ալ անհեթեթութիւններէն մէկն է: Միւս կողմէ` ան կը խախտէ Մեսրոպի գրաստեղծական հիմնական սկզբունքը, որ կը պահանջէր իւրաքանչիւր հնչիւնի դիմաց միայն ՄԷԿ տառ, մինչ այսպէսով ունեցանք ԵՐԿՈՒ տառեր, որոնք կը նշէին նո՛յն հնչիւնը: Եւ ճիշդ այս անհեթեթութիւնն էր, որ Աբեղեան 1913-ին փորձեց սրբագրել` հայերէնէն դուրս դնելով Է տառը****, որպէսզի վերնայ յիշեալ երկուութիւնը: Այս փորձը յաջողեցաւ ինը տարի ետք միայն եւ տեւեց 1922-1940, որմէ ետք Է-ն մասամբ վերականգնուեցաւ արեւելահայերէնի մէջ: Իսկ արեւմտահայերէնի կամ Սփիւռքի մէջ գոյատեւեց հին գրելաձեւը, այսինքն` Է-ն պահեց իր աւանդական բոլոր դիրքերը:

***

Այժմ փորձենք պատասխանել երկրորդ հարցումի մը, թէ` ի՛նչ վերաբերում պէտք է ցոյց տանք մենք այս աղաւաղեալ տառին հանդէպ, որ կորսնցուցած է իր բնիկ արտասանութիւնը ու վերածուած է իսկական ուրուականի մը կամ անշունչ մոմիայի մը: Ինչպէս ըսի եւ բոլորս ալ գիտենք, ան իր աւանդական բոլոր դիրքերը արդէն կը պահէ, եւ մենք այդ կացութիւնը,- հակառակ իր բոլոր անպատեհութիւններուն` մանաւանդ մանկավարժական,- քննութեան առարկայ չենք դարձներ, քանի անհատական հարց չէ ան: Սակայն կը մնայ նորագոյն փոխառութեանց պարագան, որ, առ ի չգոյէ կեդրոնական մարմինի մը կամ ակադեմիայի մը, էապէս ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ բնոյթ կը կրէ. ան հարցն է իւրաքանչի՛ւր սփիւռքահայու, որ պարտի խոհեմաբար եւ աւանդական սկզբունքներու յարգումով ալ լուծել ներկայացող պարագաները:

Արդ, քանի որ օտար յատուկ անուններէն միայն յունական Eta-ին կը համապատասխանէ մեր Է-ն, միւս կողմէ` թէ՛ այդ յունական տառը, թէ՛ մերը հաւասարապէս հնչիւնափոխուած են, եւ քանի որ եւրոպական բոլոր լեզուները ունին միայն կարճ ու սովորական E տառը, որ համարժէք է յունական Epsilon-ին, ուրեմն նաեւ մեր Ե-ին, հետեւաբար բոլոր արդի փոխառութեանց մէջ, իբրեւ բառամէջի E, միայն ու միայն հայկական Ե տառն է որ կրնայ մտնել: Michel, Jeanette, Joseph, Elisabeth, Galles, Hamlet, Homer, Becket, Aden, Yemen եւ այլն, եւ այլն` բոլորն ալ գրուած են e-ով, որ համարժէք է յունական Epsilon-ին, որ իր կարգին համարժէք է մեսրոպեան Ե-ին, եւ Ե-ով ալ պարտինք տառադարձել ասոնք: Կրնայ պատահիլ, որ օտար լեզու մը այդ կարճ E-ն արտաբերելու համար գործածէ այլ տառեր, ինչպէս ֆրանսերէն saint, sein, sain, ceing բառերն են, սակայն միայն Ե-ով պարտինք գրել այս բոլորը, այսինքն` սեն, քանի որ վերջին հաշուով բառը հնչիւն է տառ ըլլալէ առաջ: Այլ խօսքով Է-ն այլեւս նոր կիրարկութիւններ չի կրնար ունենալ, եւ ոչ ոք յանցաւոր է ասոր համար, քանի այսպէս տնօրինած է մեր լեզուի պատմական հնչիւնափոխութիւնը, այլ կը մնայ իր աւանդական սահմաններուն մէջ, ճիշդ ինչպէս մոմիան չի կրնար շրջիլ ու տեղ գրաւել այս արեւուն տակ եւ կը մնայ թանգարանին մէջ:

Ահա ա՛յս է Մեսրոպը յարգելու եւ անոր ուղղագրական սկզբունքներուն հաւատարիմ մնալու ճիշդ ու տրամաբանական ուղին*****:

-------------------------------

* Ասոնցմէ առաջինը մինչեւ հիմա ալ լ-ով կը գրուի յունարէնի մէջ, իսկ Ստ. Զօրեան «Պապ թագաւոր» վէպին մէջ բազմիցս Մուշել գրած է ծանօթ սպարապետին անունը` յատկաբանութեան սիրոյն, այսինքն` յարգելու համար այն օրերու ընթացիկ արտասանութիւնը:

** Յունարէնը ունի կարճ արտասանուող կամ սովորական Ե մըն ալ, որ Epsilon-ն է` Εε, որ կը գրաւէ այբուբենի 4-րդ դիրքը եւ համարժէք է մեսրոպեան Ե-ին, որ նմանապէս կը գրաւէ մեր այբուբենի 4-րդ դիրքը:

*** Երկհնչիւնութիւնը Մեսրոպին համար արտասովոր երեւոյթ չէր. ան իր կրթութեան բերումով գիտէր, որ յունարէնն ալ ունէր երկհնչիւններ, ինչպէս Ξξ տառը, որ Քս է եւ համարժէք է ֆրանսերէնի ու անգլերէնի x-ին, նաեւ Ψѱ, որ Փս է:

**** Աբեղեան առաջինը չէր, որ նման բան կը փորձէր. գործելէ մասամբ կամ ամբողջովին դադրած տառեր ունին այլ այբուբեններ եւս, ինչպէս` յունարէնը, դասական եթովպերէնը, ղպտերէնը, վրացերէնը, ռուսերէնը, ֆրանսերէնը, իտալերէնը եւ այլն:

***** Խորքին մէջ կարելի է աշխարհաբարի մէջ Ե-ով գրել նաեւ վաղ անցեալէն Է-ով աւանդուած անունները` Է-ն վերապահելով միայն գրաբարին, եւ իսկական միօրինակութիւն հաստատել մեր արդի ուղղագրութեան մէջ, որմէ պիտի շահին մասնաւորաբար հայ դպրոցը եւ հայապահպանութեան ճիգը: Սակայն նման լայնածիր բարեշրջումի համար ուրիշ միջոցներ ու տրամադրութիւններ անհրաժեշտ են:

խմբագրական - ՉՈՐՐՈՐԴ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆԸ

Միջազգային, թրքական եւ հայկական լրատուադաշտերը գերհեղեղուած են թրքական նորագոյն արշաւով, որ կ՛առաջադրէ Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւններուն ներկայ կարգավիճակը փակուղային ներկայացնել եւ որուն պատասխանատուն կը գտնէ հայկական կողմը։ տեղ-տեղ աւելի մասնակիցանելով հարցը Սփիւռքահայութեան եւ յատկապէս Դաշնակցութեան պահանջներուն ազդեցութեան ներքոյ պաշտօնական Երեւանին վրայ ինկող պատասխանատուութիւնը։

Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան պաշտօնական յայտարարութիւնն ու վարչապետ Էրտողանի բարձրաձայնումները կը խօսին արձանագրութիւններուն վտանգուած ըլլալուն մասին եւ կ՛ընդգծեն, որ Սահմանադրական դատարանի եզրանագումը կը բովանդակէ արձանագրութիւններուն ոգիին եւ տառին հակասող հիմնադրոյթներ։

Աւելի՛ն. Թուրքիան կը փորձէ խաղի նոր կանոններ ձեւակերպել եւ կտրուկ դուրս գալ իր ներկայ կարգավիճակէն հայկական կողմը ամբաստանելով նախապայմանային մօտեցումներով։ Անգարան կը յայտարարէ, որ Երեւանը, Սահմանադրական դատարանի վճիռովՀայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններուն համար նախապայմաններ կը դնէ։

Դիւանագիտական տարբերակի պատերազմի մասին կը խօսինք արդէն։ Նախապայմանային քաղաքականութիւն կիրարկող Թուրքիան ի՛նք կ՛ամբաստանէ հայկական կողմը նախապայմաններ արծարծելու յանցանքով։ Վարքագիծը պարզ է։ Ձգձգել գործընթացը, առկախել վաւերացումը, արգելակել յարաբերութիւնները, միաժամանակ իր կողմէ իրականացուող քայլերուն պատասխանատուութիւնը բարդելով դիմացի կողմին ուսերուն։ Ձգձգել մինչեւ….։Մինչեւ ղարաբաղեան բանակցութիւններու մէջ ակնկալուած բեկումնային պահի ստեղծում։ Մինչեւ իրականացում թրքական առաջին նախապայմանին։ Պարզ է, որ այս ձգձգումի քաղաքականութիւնը աւելի կապուած է արցախեան թղթածրարին, քան Միացեալ նահանգներու նախագահի ապրիլեան ելոյթին։

Սէուտական Արաբիա գտնուող Թուրքիոյ վարչապետը յայտարարած է, որ եթէ հայկական կողմը չփոխէ Սահմանադրական դատարանի որոշումը, ապա Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները կը սառեցուին։ Քաղաքական սպառնալիքի այս ձեւը, որուն կը դիմէ Թուրքիոյ վարչապետը նորութիւն չէ. թրքական վարքագիծի համար օրինաչափ երեւոյթ է։ Հարցը այս պարագային ոճէն առաջ այլ տեղ կը կայանայ։

Թուրքիոյ վարչապետը վստահաբար իրազեկ է Սահմանադրական դատարանի որոշումին եւ համապատասխան հիմնաւորումներուն եւ անոր կապուած բոլոր մանրամասնութիւններուն։ Այնտեղ յստակ կերպով ամրագրուած է, որ որոշումը վերջնական է, փոփոխելի չէ, բողոքարկելի չէ։ Ի հարկէ այս բացատրութիւնը ներպետական կարգով է։ Այնուամենայնիւ կը յստակացնէ, որ վճիռը անհպելի է։

Հիմա ուրեմն, ի՞նչ կը հետապնդէ վարչապետ Էրտողան։ Հայաստանի ներպետական կարգերու փոփոխութի՞ւն։ Սահմանադրական դատարանի լիազօրութիւններու սահմանափակո՞ւմ։ Անշուշտ հետապնդուածը մէկ յստակ ուղղութեան կը հետեւի։ Պաշտօնական Անգարայի հետեւողական նախապայմանային յայտարարութիւնները ինքնակաշկանդած են թրքական կողմը այս հարթութեան վրայ որեւէ տեղաշարժ արձանագրելու, մինչեւ բաւարարութիւն չստացուի ղարաբաղեան բանակցութիւններուն մէջ։ Աշխարհաքաղաքական կեդրոնները մէկը միւսին ետեւէն յայտարարեցին, որ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններն ու Հայաստան-Ազրպէյճան բանակցութիւնները փոխշաղկապուած գործընթացներ չեն։ Քաղաքական ներկայ պահի դրութեամբ չուրուագծուիր նաեւ ղարաբաղեան թղթծարարին մէջ բեկումնային պահը։

Պէտք է արգելակել ուրեմն գործընթացը, մտցնել զայն փակուղի եւ այս բոլորին համար ամբաստանել հայկական կողմը պահանջելով ամէն բանէ առաջ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրական դատարանի որոշումին բեկանումը։ Հայկական զօրքերու Ղարաբաղէն դուրս բերման, Ցեղասպանութեան ճանաչումէ հրաժարումի եւ Թուրքիոյ տարածքային ամբողջականութեան յատուկ կարգով ճանաչումի նախապայմաններուն վրայ ահաւասիկ կ՛աւելնայ չորրորդ մը՝ Սահմանադրական դատարանի որոշումի բեկանումը։ Մենք արդէն կը խօսինք թրքական չորրորդ նախապայմանին մասին։

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ - ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՄԻՋԻՆ ԲԱՆԱՁԵՒՈՒՄ

Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրական դատարանը երէկ յայտարարեց Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւններուն սահմանադրականութիւնը: Դատարանի եզրակացութիւնը սակայն, ներառած է յստակ վերապահումներ, երկկողմ յարաբերութիւններու ընթացքին արձանագրութիւններու հիման վրայ պայմանագիրներու կնքումի եւ այդ շրջագիծին մէջ քաղաքականութեան կիրարկման սահմանադրական սահմանափակումներ, որոնք կ՛ընդգծեն այս արձանագրութիւններուն մէջ թրքական մեկնաբանութեան վտանգները:

Նախ` այդ վերապահութիւններուն ամէնէն հիմնական բաժինները.

Ա.- Նշուած արձանագրութիւններով ստանձնուող փոխադարձ պարտաւորութիւնները` միջազգային իրաւունքի սկզբունքներին համապատասխան, ունեն բացառապէս երկկողմանի միջպետական բնոյթ եւ չեն կարող վերաբերել ու տարաբնոյթ յղումներով վերագրուել որեւէ երրորդ կողմի:

Բ.- Յիշեալ արձանագրութիւններով ստանձնուող երկու յստակ պարտաւորութիւնները` «...հաստատել դիւանագիտական յարաբերութիւններ» եւ «...բացել ընդհանուր սահմանը», ունեն փոխպայմանաւորուած ելակէտային նշանակութիւն: Հետեւաբար, այդ արձանագրութիւններում ամրագրուած միւս բոլոր պարտաւորութիւնները միջազգային իրաւական ուժ կարող են ունենալ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ փաստացի սահմանի բաց լինելու եւ որոշակի դիւանագիտական յարաբերութիւնների առկայութեան դէպքում:

Գ.- Միջպետական յարաբերութիւններում չեն կարող մեկնաբանուել ու կիրառուել այնպէս, որը կը հակասի Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանադրութեան նախաբանի դրոյթներին եւ Հայաստանի անկախութեան մասին հռչակագրի 11-րդ կէտի պահանջներին:

Առաջին կէտը յստակօրէն կը հաստատէ, որ ղարաբաղեան թղթածրարը կամ աւելի ճիշդը այս պարագային հայ-ազրպէյճանական բանակցութիւնները որեւէ ձեւով չեն կրնար առնչուիլ այս արձանագրութիւններուն: Անոնք ունին բացառապէս երկկողմանի միջպետական բնոյթ: Երրորդ կողմի ակնարկութիւնը ուղղակի Ազրպէյճանին կը վերաբերի պարզագոյն տրամաբանութեամբ:

Երկրորդ կէտով ըսուածը այն է, որ այս արձանագրութիւններուն գործնական երկու բաժինները դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատումն ու Հայաստանի ապաշրջափակումն են: Առանց այս երկուքի իրականացման, արձանագրութիւններով նշուած մնացեալ պարտաւորութիւնները պարզապէս գործադրելի չեն կրնար ըլլալ: Այս կը վերահաստատէ արդէն առանց նախապայմաններու միջպետական յարաբերութիւններու ձեռնարկման հայկական կողմի մօտեցումը:

Իսկ երրորդի պարագային, եթէ նախաբանի հիմնադրոյթները կրնան տարաբնոյթ մեկնաբանութեան տեղի տալ, ապա Անկախութեան հռչակագիրի 11-րդ կէտը, հետեւեալն է.-«Հայաստանի Հանրապետութիւնը սատար է կանգնում 1915 թուականի Օսմանեան Թուրքիայում եւ Արեւմտեան Հայաստանում Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման գործին»:

Տակաւին շատ նիւթ պիտի հրապարակուի Սահմանադրական դատարանի որոշումը մեկնաբանող: Այս կէտերուն նշումը այս հանգրուանին բաւարար են հաստատելու, որ արձանագրութիւններուն սահմանադրականութեան համապատասխանութիւնը որոշելով հանդերձ, Սահմանադրական դատարանը իրաւական եզրաբանութիւններով կ՛արգելակէ թրքական նախապայմաններուն ընդառաջ հայկական կողմին որեւէ քայլ առնելը:

Արձանագրութիւններուն դէմ ծաւալած քաղաքական ընդդիմութեան բարձրաձայնած մտահոգութիւնները, որոնք կը վերաբերէին թրքական նախապայմաններուն` որոշ չափով տեղաւորուած են Սահմանադրական դատարանին հրապարակած վճիռին մէջ: Սահմանադրական դատարանը հանդէս եկած է Հայաստանի նախագահին ուղերձն ու արտաքին գործոց նախարարին ստորագրած փաստաթուղթերը համադրելով: Ձեւով մը ստորագրուածին եւ վերապահութիւններուն միջին բանաձեւումը կատարելով:

Ըստ պաշտօնական ընթացակարգին, արձանագրութիւններուն թղթածրարը, սահմանադրական համապատասխան վճիռով կը յղուի խորհրդարան: Քաղաքական պայքարը` արձանագրութիւններու վաւերացման դէմ, կը տեղափոխուի Ազգային ժողով:

Կ՛ուղղուինք դէպի հայկական եւ թրքական կողմերուն միջեւ սկսող վաւերացման պարանաձգութեան հանգրուան: