ՆԱՄԱԿԱՆԻ

22-01-2010

ՇԱՂԻԿ ԳԷՈՐԳԵԱՆԻՆ -

ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ

Յարգելի՛ տիկին,

1.- Ուրիշներու պէս ես ալ կարդացի «Ազդակ»ի 6 յունուար 2010-ի նամականին, որ կը կրէր ձեր ստորագրութիւնը եւ կը վերաբերէր թերթիս ուղղագրական մէկ կանոնին, զոր դուք կը մերժէիք: Աւելի պարզ` Մեսրոպեան ուղղագրութեան խոտոր կը նկատէիք Միշել, Ժոզեֆ, Կալես յատուկ անուններուն եւ սեն հասարակ բառին ե-ով գրութիւնը, որ, ըստ ձեզի եւ մեսրոպեան ուղղագրութեան, պէտք է անպայման գրուի է-ով, այսինքն` Միշէլ, Ժոզէֆ, Կալէս եւ սէն: Ձեզի համախոհ կը ներկայացնէք նաեւ հայոց լեզուի ուսուցիչները (առանց թուելու որեւէ դասագիրք, ուսումնասիրութիւն կամ հեղինակ), որոնք այս վերջին ձեւերը կը դաւանին ու կը բացատրեն իրենց աշակերտներուն: Ձեր համոզումը այն է, թէ օտար յատուկ անուններուն վերջավանկը է-ով կը գրուի եւ ն-էն առաջ է կու գայ:

Կը փութամ յայտնելու եւ կանխելու, տիկին, թէ կը գտնուիք շատ խոր թիւրիմացութեան մը առջեւ դուք ինքներդ, ինչպէս նաեւ բոլոր անոնք, որոնք ձեզի պէս կը մտածեն ու մանաւանդ կ՛ուսուցեն: Նախ նման «գիտելիք» հաստատող որեւէ վաւերական աղբիւր չկայ ու չի կրնար ըլլալ, քանի նման կանոն գոյութիւն չունի: Արեւմտահայ իրականութեան մէջ օտար յատուկ անուններու ուսուցումին կամ պարզապէս արձանագրութեան կը հանդիպինք միայն բառարաններու եւ երազահաններու մէջ, որոնք զիրար կ՛արժեն, որովհետեւ մեր բառարաններն ու երազահանները «գիտական» նոյն մակարդակին վրայ կը գտնուին: Մէկը ա՛ռ` միւսին զա՛րկ: Եւ որպէսզի ծանր չթուի իմ ամբաստանութիւնս, ապա պիտի ըսեմ հետեւեալը. հանրածանօթ երկու բառարաններու մէջ, որոնք ողողած են մեր շուկան եւ որոնց հեղինակները ոչ մէկ մահկանացուի կը զիջին հայագիտութեան վսեմ դափնին, գրուած է Ռոպէր եւ Ալպէր` է-ով, իսկ Լուտեր եւ Եսթեր` ե-ով (ա՛լ չեմ յիշեր նոյն ցանկին մէջ տեղ գտած Խաչեր, Մհեր, Մսեր, ձեւերը` ե-ով): Այսպիսի քանի՜-քանի՜ հակասութիւններով կը յորդին մեր բառարանները, եւ այս անուանացանկերէն է որ ուղղագրական, երբեմն ալ լեզուական ճաշակ կը ստանան մեր դպրոցականներն ու անոնց ուսուցիչներն ալ: Պատահա՞ծ է, որ հայ ծնող մը կամ ուսուցիչ մը այս բառարանագիրներուն դիմէ ու հաշիւ պահանջէ, թէ ի՛նչ սկզբունքի հետեւած են անոնք` մերթ է-ով գրելով, մերթ ե-ով: Չէ՞ որ այս յատուկ անունները ունին արտասանական նոյն վերջաւորութիւնը եւ հաւասարապէս օտար են: Ուրեմն ինչո՞ւ երկու չափ ու երկու կշիռ:

***

Հիմա նայինք, թէ ճիշդ ի՛նչ կացութիւն կը տիրէր մեր մատենագրութեան արշալոյսին` 1600 տարի առաջ, երբ Մեսրոպ իր սրբազան աջով կ՛արձանագրէր առաջին հայերէն բառերը եւ... օտար յատուկ անունները:

Շօշափելի փաստերը ցոյց կու տան, որ բառավերջի փակ վանկի ե-ով կազմութիւնը բնաւ ալ խորթ չէր Մեսրոպին: Կը թուեմ օտար յատուկ անուններ, որոնց վերջավանկը Մեսրոպի ու Սահակի տնօրինութեամբ ու ձեռքով գրուած են ե-ով` Ասպետ, Արեգ, Արետ, Արտեմ, Եփրեմ, Եդեմ, Փառանձեմ, Բաբել, Բարսեղ, Մուշեղ, Կիւրեղ, Փասայել, Ադեր, Գամեր, Գադեր, Գոմեր, Աբեններ, Եբեր, Եսթեր, Դարեհ, Զարեհ, Ներսեհ, Յաբեթ, Յովքաբեթ, Յարեդ, Սերեդ, Նագեդ, Նափեկ, Դովեկ, Փաղեկ, Ղամեք ու տակաւին շատ ուրիշներ, որոնք բոլորն ալ օտար` յունական, ասորական, եբրայական ու պարսկական անուններ են եւ գրուած են մասնաւորաբար Մեսրոպի ու Սահակի, ինչպէս նաեւ անոնց ժամանակակիցներու թարգմանութեանց ու երկերուն մէջ: Ասոնք բոլորն ալ Մեսրոպի օրերուն խորթ ու օտար էին այնքան, որքան Ժան, Ժաքլին, Քրիստին, Ուրսուլա, Ճինա, Փաուլա, Միշլին եւ շատ ուրիշներ այսօ՛ր են մեզի համար: Եւ անոնք գրուած են բառավերջի Ե-ով: Ասոնց վրայ կ՛աւելցնեմ դեն, բեն, կեն մեն, են, սիրեն, երգեն, վազեն... եւ խենթ, կենտ, նենգ, տենդ եւ շատ ու շատ ուրիշներ, որոնց մէջ ն-էն առաջ ե դրուած է:

Հիմա հարց է, թէ անոնք որոնք ներկայիս թեթեւ ձեռքով, հանգիստ մտքով ու անխռով հոգիով կը գրեն ու կ՛ուսուցեն, թէ` «օտար յատուկ անուններու վերջավանկը Է-ով կը գրուի» եւ ըստ այնմ ալ կ՛արձանագրեն Մաքպէթ, Համլէթ, Ժանէթ, Վիոլէթ, Էլիզապէթ` էթ-ով, որո՞ւ կը հետեւին,- Մեսրոպի՞ն, որ գրած է Յաբեթ, Յովքաբեթ` եթ-ով, թէ՞ ինչ որ պատահական «հայագէտ»ի մը, կամ թիւրիմացութեան մը, կամ սխալ ըմբռնուած աւանդութեան մը: Կամ թէ որո՞ւ կը հետեւին Ալպէր, Ռոպէր էր-ով գրողները, մինչ Մեսրոպ գրած է Ադեր, Աբեններ, Գամեր, Եսթեր եր-ով: Բարսեղ (որ յունական է եւ կը նշանակէ թագաւոր) եւ Մուշեղ (որ չինական անուն է ըստ Խորենացիի) Կիւրեղ (որ Kyril անունն է) Մեսրոպի օրով հնչուած են Բարսել, Կիւրել եւ Մուշել*, աւելի ուշ` Բարսեղ, Կիւրեղ եւ Մուշեղ. արդ, հոն ուր Մեսրոպ ասոնք ել-ով գրած է, ինչո՞ւ կ՛ուզէք Միշէլ, Մարսէլ, Ատէլ գրել էլ-ով, չէ՞ որ Մեսրոպ օրին տուած է հարկ եղած ցուցմունքը եւ օրինակները, որոնց հիմամբ ալ պարտէինք գրել Միշել, Մարսել, Ատել: Ո՞վ է այս պարագային մեսրոպեան ուղղագրութենէն եւ սկզբունքներէն շեղողը:

Դիւրին է «օրէնքներ» սահմանել, երբ յանձն չենք առներ զանոնք հաստատելու ու հիմնաւորելու ձանձրոյթը: Նման օրէնքներ, դժբախտաբար, նախապաշարումէ անդին չեն անցնիր: Եւ դուք, տիկին, նման նախապաշարումի մը զոհն էք պարզապէս:

Ես չեմ ուզեր սուտ կոյր ձեւանալ եւ անտես առնել բառավերջի փակ վանկին մէջ Է ունեցող օտար` ընդհանրապէս յատուկ անուններու եւ հասարակ բառերու բաւական պատկառելի ցանկը, ինչպէս` Սամուէլ, Միքայէլ, Աքիլլէս, Թալէս եւ շատ ուրիշներ, որոնք իրօք նուիրականացած են մեր դասական ուղղագրութեամբ եւ որոնցմէ ոչ մէկ կէտ փոխուած կը գտնենք «Ազդակ»ի մէջ: Ասոնց ներկայութիւնը, սակայն, պատճառ մը չէ, որ մոռնանք եւ ուրանանք միւսները:

Հիմա կը մնայ մեզի քիչ մը աւելի առաջ երթալ ու բացատրել այս երեւութական երկուութեան պատճառները, ինչ որ պիտի փորձեմ ընել ստորեւ:

***

2.- Այս նախաձեռնութեան մէջ յաջողելու համար` քիչ մը աւելի խոր կեդրոնացում եւ մտային աւելի մեծ լարում կը խնդրեմ ընթերցողէն, քանի այստեղ պիտի սերտուին լեզուական այնպիսի երեւոյթներ, որոնք շատ մեծ շահեկանութիւն ներկայացնելով հանդերձ, լայնօրէն նորութիւն են արեւմտահայուն: Ուրեմն ահաւասիկ հարցումը` ինչո՞ւ Մեսրոպ մէյ մը գրած է Բարսել, Փասայել` ել-ով, մէյ մըն ալ գրած է, Սամուէլ, Ռաքէլ` էլ-ով, կամ իր հնարած տառերուն անունները բեն, կեն, մեն գրած է են-ով, իսկ երբ կարգը եկած է Կարէն, Սուրէն եւ նմաններուն, զանոնք գրած է էն-ով: Աւելի պարզ խօսիմ. ինչո՞ւ բառավերջի փակ վանկի այս երկուութիւնը` մերթ Ե, մերթ Է:

Երբ կը մէկտեղենք հայերէնի մէջ վերջավանկի Է ունեցող օտար յատուկ անունները, ապա կը նկատենք, որ ասոնք 99 տոկոսով յունական եւ եբրայական են. վերջինները հայերէն թափանցած են Աստուածաշունչի թարգմանութեան առթիւ, որ տեղի ունեցաւ յունական բնագիրի մը վրայէն: Յաջորդ իրողութիւնը այն է, որ յունարէնի մէջ այս վերջավանկը կանոնաւորապէս գրուած է յունական Eta` Ηη տառով, որ երկար արտասանուող Ե մըն է** եւ կը գրաւէ յունական այբուբենի 7-րդ դիրքը, ճիշդ ինչպէս Է տառը կը գրաւէ այդ նոյն 7-րդ դիրքը մե՛ր այբուբենին մէջ: Իսկ ի՞նչ է մեր այս տառը:

Մեսրոպեան 36 տառերուն մէջ Է-ն միակն է, որ համարժէք է երկու հնչիւնի` ե+յ, այլ խօսքով` Է տառը առանձինն երկբարբառ մըն է***: Մեր լեզուն այնքան շատ «եյ» երկբարբառ ունէր, որ Մեսրոպ որոշեց, այդ ոչ-ակնահաճոյ կացութէնէն կամ կրկնութիւններէն խուսափելու համար, հնարել յատուկ տառ մը, որ համարժէք ըլլար եյ-ին: Առ այս հնարեց Է տառը, որ դրուեցաւ եյ-ին փոխարէն, այս պատճառով ալ հայերէնի որեւէ բառ եյ չի բովանդակեր, քանի բոլոր եյ-երը դարձած են Է: Այս տուեալներով` շատ դիւրաւ կրնաք պատկերացնել, որ, ուրեմն, սեր եւ սէր նոյն արտասանութիւնը չունէին դասական հայերէնի մէջ. առաջինը կ՛արտասանուէր ser, իսկ երկրորդը` seir կամ պարզապէս սեյր: Կը նկատէ՞ք գրաբարի ուղղագրութիւնը որքան պարզ էր:

Մեր լուսաւորիչներէն Մեսրոպն ու Սահակը ունէին յունական կրթութիւն, բայց մանաւանդ` յունարէնի երկիւղած յարգանքն ու պաշտամունքը: Այս զգացումէն մեկնած` անոնք մարդկայնօրէն ամէն կարելի կ՛ընէին հարազատ ու անփոփոխ տառադարձելու յունական բառերը: Իրենց այս ընթացքին մէջ Eta-ին դիմաց կը հանէին մեսրոպեան Է-ն, որ ճիշդ երկար Ե չէր, սակայն կը մօտենար անոր իր եյ արտասանութեամբ: Այս տուեալներով` հոն ուր յոյնը կ՛արտասանէր Թալե՜՜՜ս, հայը կ՛արտասանէր Թալեյս ու կը գրէր Թալէս: Տառադարձական այս խաղին մէջ մտան նաեւ եբրայական այն բոլոր բառերը, որոնք յունական Eta-ով գրուած են, օրինակ` Սամուե՜՜՜լ, որ հայերէն կ՛արտասանուէր Սամուեյլ եւ կը գրուէր Սամուէլ: Նոյնը իմանալ մնացեալներուն համար եւս: Ահա այսպէս է որ մեր լեզուին մէջ յառաջացաւ օտար յատուկ անուններու բառավերջի փակ վանկի Է-ն:

Ժամանակը, սակայն, փոխեց շատ բաներ:

Նախ յունական Eta-ն Միջին դարերուն դարձաւ ու եղաւ Ita (E>I). հոն ուր յոյնը իր մայրաքաղաքը անցեալին կը կոչէր Athe~~~na, հետագային սկսաւ կոչել Athina, ինչպէս կը կոչէ այսօր ալ, այսինքն` պատմական երկար Ե-ը դարձաւ կարճ ու սովորական Ի մը: Իսկ հայերէնի Եյ կամ Է երկբարբառը, իր կարգին փոխուելով, մենաբարբառացաւ ու հաւասարեցաւ կարճ ու սովորական Ե-ի. փաստը այն է, որ մենք այսօր հաւասարապէս ser կ՛արտասանենք թէ՛ սեր-ը, թէ՛ սէր-ը, այլ խօսքով` Է>Ե: Այս հաւասարութիւնը մեր դպրոցականներուն, բայց նաեւ ուսուցիչներուն, մտաւորականներուն, ըսէք` ողջ սփիւռքահայութեան ուղղագրական դժբախտութիւններէն եւ աւանդական կոչուած ուղղագրութեան ալ անհեթեթութիւններէն մէկն է: Միւս կողմէ` ան կը խախտէ Մեսրոպի գրաստեղծական հիմնական սկզբունքը, որ կը պահանջէր իւրաքանչիւր հնչիւնի դիմաց միայն ՄԷԿ տառ, մինչ այսպէսով ունեցանք ԵՐԿՈՒ տառեր, որոնք կը նշէին նո՛յն հնչիւնը: Եւ ճիշդ այս անհեթեթութիւնն էր, որ Աբեղեան 1913-ին փորձեց սրբագրել` հայերէնէն դուրս դնելով Է տառը****, որպէսզի վերնայ յիշեալ երկուութիւնը: Այս փորձը յաջողեցաւ ինը տարի ետք միայն եւ տեւեց 1922-1940, որմէ ետք Է-ն մասամբ վերականգնուեցաւ արեւելահայերէնի մէջ: Իսկ արեւմտահայերէնի կամ Սփիւռքի մէջ գոյատեւեց հին գրելաձեւը, այսինքն` Է-ն պահեց իր աւանդական բոլոր դիրքերը:

***

Այժմ փորձենք պատասխանել երկրորդ հարցումի մը, թէ` ի՛նչ վերաբերում պէտք է ցոյց տանք մենք այս աղաւաղեալ տառին հանդէպ, որ կորսնցուցած է իր բնիկ արտասանութիւնը ու վերածուած է իսկական ուրուականի մը կամ անշունչ մոմիայի մը: Ինչպէս ըսի եւ բոլորս ալ գիտենք, ան իր աւանդական բոլոր դիրքերը արդէն կը պահէ, եւ մենք այդ կացութիւնը,- հակառակ իր բոլոր անպատեհութիւններուն` մանաւանդ մանկավարժական,- քննութեան առարկայ չենք դարձներ, քանի անհատական հարց չէ ան: Սակայն կը մնայ նորագոյն փոխառութեանց պարագան, որ, առ ի չգոյէ կեդրոնական մարմինի մը կամ ակադեմիայի մը, էապէս ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ բնոյթ կը կրէ. ան հարցն է իւրաքանչի՛ւր սփիւռքահայու, որ պարտի խոհեմաբար եւ աւանդական սկզբունքներու յարգումով ալ լուծել ներկայացող պարագաները:

Արդ, քանի որ օտար յատուկ անուններէն միայն յունական Eta-ին կը համապատասխանէ մեր Է-ն, միւս կողմէ` թէ՛ այդ յունական տառը, թէ՛ մերը հաւասարապէս հնչիւնափոխուած են, եւ քանի որ եւրոպական բոլոր լեզուները ունին միայն կարճ ու սովորական E տառը, որ համարժէք է յունական Epsilon-ին, ուրեմն նաեւ մեր Ե-ին, հետեւաբար բոլոր արդի փոխառութեանց մէջ, իբրեւ բառամէջի E, միայն ու միայն հայկական Ե տառն է որ կրնայ մտնել: Michel, Jeanette, Joseph, Elisabeth, Galles, Hamlet, Homer, Becket, Aden, Yemen եւ այլն, եւ այլն` բոլորն ալ գրուած են e-ով, որ համարժէք է յունական Epsilon-ին, որ իր կարգին համարժէք է մեսրոպեան Ե-ին, եւ Ե-ով ալ պարտինք տառադարձել ասոնք: Կրնայ պատահիլ, որ օտար լեզու մը այդ կարճ E-ն արտաբերելու համար գործածէ այլ տառեր, ինչպէս ֆրանսերէն saint, sein, sain, ceing բառերն են, սակայն միայն Ե-ով պարտինք գրել այս բոլորը, այսինքն` սեն, քանի որ վերջին հաշուով բառը հնչիւն է տառ ըլլալէ առաջ: Այլ խօսքով Է-ն այլեւս նոր կիրարկութիւններ չի կրնար ունենալ, եւ ոչ ոք յանցաւոր է ասոր համար, քանի այսպէս տնօրինած է մեր լեզուի պատմական հնչիւնափոխութիւնը, այլ կը մնայ իր աւանդական սահմաններուն մէջ, ճիշդ ինչպէս մոմիան չի կրնար շրջիլ ու տեղ գրաւել այս արեւուն տակ եւ կը մնայ թանգարանին մէջ:

Ահա ա՛յս է Մեսրոպը յարգելու եւ անոր ուղղագրական սկզբունքներուն հաւատարիմ մնալու ճիշդ ու տրամաբանական ուղին*****:

-------------------------------

* Ասոնցմէ առաջինը մինչեւ հիմա ալ լ-ով կը գրուի յունարէնի մէջ, իսկ Ստ. Զօրեան «Պապ թագաւոր» վէպին մէջ բազմիցս Մուշել գրած է ծանօթ սպարապետին անունը` յատկաբանութեան սիրոյն, այսինքն` յարգելու համար այն օրերու ընթացիկ արտասանութիւնը:

** Յունարէնը ունի կարճ արտասանուող կամ սովորական Ե մըն ալ, որ Epsilon-ն է` Εε, որ կը գրաւէ այբուբենի 4-րդ դիրքը եւ համարժէք է մեսրոպեան Ե-ին, որ նմանապէս կը գրաւէ մեր այբուբենի 4-րդ դիրքը:

*** Երկհնչիւնութիւնը Մեսրոպին համար արտասովոր երեւոյթ չէր. ան իր կրթութեան բերումով գիտէր, որ յունարէնն ալ ունէր երկհնչիւններ, ինչպէս Ξξ տառը, որ Քս է եւ համարժէք է ֆրանսերէնի ու անգլերէնի x-ին, նաեւ Ψѱ, որ Փս է:

**** Աբեղեան առաջինը չէր, որ նման բան կը փորձէր. գործելէ մասամբ կամ ամբողջովին դադրած տառեր ունին այլ այբուբեններ եւս, ինչպէս` յունարէնը, դասական եթովպերէնը, ղպտերէնը, վրացերէնը, ռուսերէնը, ֆրանսերէնը, իտալերէնը եւ այլն:

***** Խորքին մէջ կարելի է աշխարհաբարի մէջ Ե-ով գրել նաեւ վաղ անցեալէն Է-ով աւանդուած անունները` Է-ն վերապահելով միայն գրաբարին, եւ իսկական միօրինակութիւն հաստատել մեր արդի ուղղագրութեան մէջ, որմէ պիտի շահին մասնաւորաբար հայ դպրոցը եւ հայապահպանութեան ճիգը: Սակայն նման լայնածիր բարեշրջումի համար ուրիշ միջոցներ ու տրամադրութիւններ անհրաժեշտ են: