ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ.- ԱՄԵՆԱԱՌԱՋՆԱԿԱՐԳ ԵՒ ԱՄԵՆԱՀՐԱՏԱՊ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Հայ-թուրք յարաբերութիւններու թղթածրարին վերաբերող դիպաշարը արագ է։ Արտակարգօրէն արագ։ Միայն հետեւիլը՝ հայկական դաշտին մէջ այս օրերուն կատարուող յայտարարութիւններուն, արձագանգներուն, հիմնաւորումներուն եւ քննադատութիւններուն, միաժամանակ՝ թրքական իշխանութիւններու խուսանաւումներուն, ընդդիմութեան յարձակումներուն, ու տակաւին՝ աշխարհաքաղաքական ուժերու զօրակցութիւններուն, այս բոլորի մասին համաշխարհային մամուլէն մինչեւ թրքական եւ հայկական լրատուադաշտերու խայտաբղէտ կացութեան՝ ամբողջ աշխատակազմի մը լարուած աշխատանք կ'ենթադրէ։ Աշխատակազմ, որ միայն այս թղթածրարով պիտի զբաղի։ Հրապարակուած արձանագրութիւններուն կամ նախաստորագրութիւններուն իրաւաքաղաքական վերլուծումները վերապահենք այլ առիթի։ Լոյսին բերենք եւ արձանագրենք քանի մը անյետաձգելի ընդգծումներ։
Պարզ է, որ հակառակ նշուած ժամկէտներուն, թուացեալ պարտաւորեցնող կէտերուն, ներկայ փուլ մտնող գործընթացը երկարատեւ բանակցութիւններու, իր կարգին եւ իր տեսակին մէջ բանակցութիւններու վերասառեցումներու եւ ապասառեցումներու անվերջանալի նոր շղթայի մը սանձազերծումն է։ Այս վարքագիծը սակայն, ըստ էութեան թրքական կողմին ճշդած խաղի կանոններուն համաձայն է։ Հակառակ ժամկէտներուն Թուրքիան տակաւին առիթ ունի նախաստորագրութիւն-ստորագրութիւն-խորհրդարանի վաւերացում ընթացակարգին մէջ խաղալու, ձգձգելու, առկախելու, սառեցնելու եւ ի պահանջեալ հարկին ապասառեցնելու։

Եւ եթէ մէկ կողմէ կը մտածենք, որ այս գործընթացը որեւէ ձեւով գործնական արդիւնքներու չի յանգիր, ուրեմն վտանգաւոր հիմնադրոյթներու իրականացման վտանգ գոյութիւն չունի, ապա պէտք է մտածենք նաեւ, որ միեւնոյն այս բեմագրութիւնը լրիւ կը տեղաւորուի թրքական պետական վարքագիծի սահմաններուն մէջ եւ իբրեւ այդպիսին լիովին կը ծառայէ թրքական պետութեան կիրարկած քաղաքականութեան։ Առ երեւոյթ գետնի վրայ իրականացուող այս քաղաքականութիւնը խորքին մէջ ձեւափոխուած ծխածածկոյթ յառաջացնելու միեւնոյն ուղեգիծին տարբեր դրսեւորումն է պարզապէս։ Միջազգային ընտանիքին ցոյց տալն է, որ Թուրքիան կառքը տեղէն շարժելու կամք կը դրսեւորէ։Ճիշդ է, որ արձանագրութիւններուն մէջ չկայ ցեղասպանութեան ճանաչումի բառացի պահանջ. չկայ ղարաբաղեան հակամարտութեան նշում եւ չկայ Կարսի պայմանագիրի վերահաստատում։ Սակայն գոլորշիի տակ թաքնուած կայ՝ պատմական հարթութեամբ զբաղող ենթայանձնախումբ՝ ցեղասպանութեան փաստը խնդրոյ առարկայ դարձնող որոշում. կայ տարածքային ամբողջականութեան եւ սահմաններու անխախտելիութեան սկզբունքները յարգելու երկկողմ եւ բազմակողմ պարտաւորութիւններու ստանձնումի աքթին ետին լուռ ձեւով Կարսի պայմանագիրի վերընդունում (երկկողմ պարտաւորութիւն) եւ նաեւ իրաւական մեկնաբանութեան սպասող Արցախի հարցի նկատմամբ դիրքորոշման յստակացում (բազմակողմ պարտաւորութիւն՝ կապուած տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի յարգումին)։ 31 օգոստոսին արձանագրուած նախաստորագրութիւնները գործնականացման փուլի մասին կը խօսին վեց շաբթուան ժամկէտով։ Արդէն նկատուած է, որ վեց շաբաթը կ'աւարտի 13 հոկտեմբերին, որ Կարսի դաշնագրի ստորագրութեան օրն է…։

Մեկնաբանութիւնները արձանագրուած գործընթացին վերաբերեալ տրամագծօրէն հակոտնեայ են։ Իշխանական շրջանակը հայկական կողմին համար յառաջընթաց կը նկատէ արձանագրուածը, ընդդիմադիր շրջանակէն կը հնչէ «հայկական դիւանագիտութեան պարտութիւն»ը որակումները։ Մօտաւորապէս միեւնոյն բնութագրումը կարելի է տալ թրքական կողմին համար։ Մինչ, Ազրպէյճան հաւաստիքներ ստանալով հանդերձ չի կրնար պահել իր անհանգստութիւնը։

Արձանագրութիւններուն մէջ երեւցող շատ մը փակագիծեր տակաւին չեն բացուած։ Այդ բոլորին մասին առիթ կþըլլայ տակաւին գրելու։ Կարեւոր է սակայն, որ թրքական վարքագիծի հերթական դրսեւորումները չյաջողին ցնցել եւ պառակտել հայկական դաշտը։ Պարզ է, որ մտած ենք նոր փուլ։ Դժբախտաբար թրքական կողմի ճշդած խաղի կանոններով ընթացող նոր փուլ։ Ծայրայեղ զգօնութեան ցուցաբերումը աւելի քան հրամայական անհրաժեշտութիւն է։

Հրապարակային քննարկումները, ամէնէն թէժ բանավէճերը, ժողովրդավար հասկացողութիւններու հիմամբ հանրահաւաքները հանրային կարծիքի ձեւաւորման համար օրինաչափ միջոցառումներ են։ Կառուցողականութիւնն ու սխալը սրբագրելու միտումը պէտք է մնան շարժառիթն ու նպատակը հայրենիքն ու Սփիւռքը կլանելու կոչուած նոր փուլի բոլոր միջոցառումներուն։ Այս առումով բացասական էր հայրենի մամուլի գործիչներէն մէկուն մեկնարկած հանրային քննարկումի առաջին հարցումը՝ «Բայց պէտք է վերջապէս յստակեցնել՝ արդեօք Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը եւ պահանջատիրութիւնը այսօր մեր պետութեան ամենաառաջնակարգ եւ ամենահրատապ խնդիրնե՞րն են»։

Թէ՛ ցեղասպանութեան ճանաչումը, թէ՛ Ղարաբաղի հիմնահարցը, թէ՛ պատմական իրաւունքներուն տէր կանգնիլը եւ թէ՛ պետականութեան ամրակայումը ոչ կարգախօսային, այլ՝ մեր համազգային անվտանգութեան հայեցակարգի հիմնադրոյթներէն բխող խնդիրներ են։ Բոլորիս համար՝ «ամենաառաջնակարգ եւ ամենահրատապ խնդիրներն են»։