ՀԱՅԵՐԷՆԸ ԱՆՏԷՐ ՈՒ ԱՆՊԱՇՏՊԱ՞Ն Է ԱՅԼԵՒՍ...

Այս հրատապ օրակարգով եթէ փորձուինք հարցախոյզ մը կատարել Սփիւռքի գրական-մտաւորական շրջանակներուն մէջ, վստահաբար հարցապնդուողներուն ջախջախիչ մեծամասնութիւնը սրտցաւօրէն պիտի հաստատէ, որ իսկապէ՛ս հայոց լեզուն կը թուի կորսնցուցած ըլլալ իր ապահովութեան երկաթեայ վահանները, իր զրահանդերձը (բառը Թէքէեանինն է), իր անվտանգ ու առողջ գոյատեւման հիմնական քանի մը երաշխիքները։
Վերեւի միեւնոյն հարցումը եթէ փորձենք ուղղել մեր «մշակութային» միութիւններու պատասխանատուներուն, ապա անոնց ջախջախիչ մեծամասնութիւնը զարմացկոտ հայեացքով մը պիտի նայի մեր աչքերուն, անճրկի ու շուարումի մատնուի՝ պատասխան մը գտնելու իր անզօր ճիգերուն մէջ, ի վերջոյ յայտնելով թերեւս, որ՝ «մշակութային միութիւնները պատնէշի վրայ են օրն ի բուն . հանգի՛ստ քնացէք...»։
Բայց պիտի կարենա՞նք այդ «հանգիստ քուն»ը վայելել, երբ գրեթէ ամէն ամիս, ամէն շաբաթ, նոյնիսկ ամէ՛ն օր մեր սիրտը կ՚արիւնի հայոց լեզուին անշքացումին ու խողխողումին ի տես, մերթ հրատարակուած գիրքերու էջերէն, մերթ թերթերու սիւնակներէն, մերթ հայատառ ծանուցումներու պաստառներէն, եւ ամէնէն շատ ալ՝ մեր շուրջը, մեր չորս դին լսուող առօրեայ խօսակցութիւններէն, մեծերուն թէ փոքրերուն բերնին մէջ հաւասարապէս։

* * *

Հալէպի մեր մշակութային ու մարզական միութիւնները բարի եւ աւանդական սովորութիւն մը ունին. քարտաբաշխում։
Տարուան ընթացքին երկու անգամ, Ս.Ծննդեան եւ Զատկի առիթներով, միութիւնները կը պատրաստեն ու տպագրել կու տան շնորհաւորական սիրուն քարտեր ու զանոնք կը ցրուեն հայ ընտանիքներուն անխտիր։ Այս քարտերը միշտ ալ կը կրեն հայաշունչ կնիք մը՝ հայկականութեան հետ առնչուող նկարազարդումով կամ գրութիւններով։ Հալէպի զատիկներուն անբաժան մասն ու խորհրդանիշն են այս քարտերը, որոնց բաշխումը եւս կ՚իրագործուի այնքա՜ն օգտաշատ եւ թելադրական կերպով։ Միութիւններու կողմէ պաշտօնի կոչուած պարման-պարմանուհիներ, բոլորն ալ ճառագայթող ու փայլուն աչքերով դեռահաս տղաք ու աղջիկներ, զոյգ տօներու առաւօտեան ժամերէն սկսեալ խումբ առ խումբ կը դեգերին Հալէպի հայահոծ թաղամասերը, կը հնչեցնեն հայկական բնակարաններու զանգերը եւ քարտ մը երկարելով՝ կը յղեն իրենց շնորհաւորանքը՝ «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ» կամ «Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց»։ Կը յիշեցնեն, թէ այդ օր հայուն Զատիկն է։
Միշտ ալ անօրինակ խանդավառութեամբ դիտած եմ քարտաբաշխումի այս երեւոյթը, որ հաւանաբար «Երազային Հալէպ»ի աննման առանձնայատկութիւններէն մէկն է։ Դիտած եմ քարտաբաշխումը կատարող դպրոցական մեր տղոց հպարտառիթ տողանցքը թաղէ թաղ, շէնքէ շէնք, տունէ տուն, հոն՝ ուր «եան» վերջածանցով մականունի մը կը հանդիպին։ Դիտած եմ զիրենք՝ քարտին փոխարէն իրենց ստացած նիւթական համեստ նուէրին մանկունակ բերկրանքին մէջ, նիւթական նուէրի այդ կաթիլները առաւելագոյն չափով կոկիկ ու շօշափելի գումարի մը վերածելու իրենց մրցակցութեանը մէջ արբշիռ...։

* * *

Վերջին քանի մը տարիներուն, սակայն, զատկական քարտերն ու քարտաբաշխումը անդրադարձումներու մղեցին զիս։ Հետզհետէ աւելի յաճախակիօրէն սկսայ նշմարել, թէ քարտ տպող ու բաշխող միութիւններէն ոմանք այլեւս անհրաժեշտ ուշադրութիւնը չէին ընծայեր իրենց անունով հրապարակուող ու բազմահարիւր տուներ մուտք գործող այդ բացիկներուն պարունակութեան։ Անոնց վրայ տպուած քանի մը տողնոց գրութիւնները մի՛շտ ալ գլուխ կը ցցէին տպագրական անընդունելի վրէպներով կամ ուղղագրական կոպիտ սխալներով։
Անձնապէս միշտ ալ կ՚ընդվզէի քարտաբաշխումի գեղեցիկ երեւոյթը լղրճող այս անփութութեան դիմաց եւ միաժամանակ շատ կը զարմանայի, թէ գրեթէ ո՛չ ոք կը նկատէր այդ սխալագրութիւնները, մինչ սակաւաթիւ նկատողներն ալ (գիրի ու մամուլի աշխարհին մօտիկ կանգնած մարդիկ) չէին ուզեր կարեւորութիւն ընծայել, չէին համարձակեր դիտողութիւն արձանագրել միութենական պատասխանատուներու հասցէին։ Է՜հ, կ՚արժէ՞ր ձայն ու աղմուկ բարձրացնել, «գէշ մարդ» դառնալ այսօրինակ «մանրուք» հարցերու համար...։
Այս տարուան Զատկին (12 ապրիլ) կրկնուեցաւ քարտաբաշխումի աւանդական արշաւը։ Հալէպահայ 5-6 միութիւններ գունագեղ բացիկներ տպագրեցին եւ իրենց պատանի կամաւորները ճամբայ հանեցին դէպի հայ տուները։ Ցաւ ի սիրտ, կրկնուեցաւ նաեւ միւս «աւանդութիւն»ը։ Բաշխուած քարտերէն մին լեցուն էր ուղղագրական սխալներով, այն տարբերութեամբ սակայն, որ ընդվզեցուցիչ երեւոյթը այս անգամ դուրս յորդած էր «մանրուք»ներու սահմանէն եւ կը սպառնար դառնալ լեզուական աղէտի մը նախընթացը։
Մեր ակնարկած քարտը հրապարակ իջած էր Հալէպի Գերմանիկ-Վասպուրական մշակութային միութեան անունով։ Իր 75-ամեակի սեմին գտնուող պատկառահասակ միութիւն մը, որ կը համախմբէ առաւելաբար Մարաշէն գաղթած հայերու այսօրուան յետնորդները ։ Երկծալ քարտը նուիրուած էր Կոմիտանի ծննդեան 140-ամեակին։ Ա. երեսին վրայ տպուած էր երգահանին մէկ լուսանկարը, իսկ Գ. եւ Դ. երեսները յատկացուած էին Կոմիտասի մասին զանազաններու վկայութեանց։
Հարցն այն էր ահաւասիկ, որ բոլոր այդ գրութիւնները շարուած ու տպուած էին Հայաստանի մէջ օգտագործուող ԱԲԵՂԵԱՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԵԱՄԲ։
Հարիւրաւոր ընթերցողներ կարդալով այդ տասնեակ մը տողերը՝ դէմ յանդիման եկան «մեծագույն»ի, «պետք»ի, «որպեսզի»ի, «հռչակավոր»ի, «եվ»ի, «արվեստագետ»ի, «ավազան»ի, «գավազան»ի, «աղբյուր»ի կամ «կարոտ»ի նման անհեթեթութիւններու...։
Ի՞նչ ըսել։
Շրջանի մը մէջ, երբ սփիւռքահայ թէ հայաստանեան ճակատներու վրայ գիտակից մտաւորականութիւն մը դժուարին պայքար կը մղէ Անկախ Հայաստանի մէջ վերահաստատելու համար մեսրոպեան դասական ճշգրիտ ուղղագրութիւնը, ասդին՝ Սփիւռքի ամէնէն աւանդապաշտ գաղութին մէջ մշակութային միութիւն մը իր շնորհաւորական բացիկները կը տպէ Հայաստանէն ներածուած խորթ ու անճոռնի ուղղագրութեամբ...։ Եւ ատիկա՝ դպրոցական մեր պատանիներուն ձեռամբ ու ճամբով։
Դիւրաւ կրնանք ենթադրել, թէ պատահածը դիտաւորեալ ու գիտակից արարք մը չէ, այլ պարզապէս՝ անփութութեան եւ լեզուի նկատմամբ կատարեալ անտարբերութեան հետեւանք։
Գիտենք, որ նմանօրինակ վտանգաւոր երեւոյթներ արագընթաց հող սկսած են շահիլ Սփիւռքի ոստաններուն մէջ, սկսեալ Միացեալ Նահանգներէն, ուր արդէն իսկ շարք մը թերթեր ու պարբերականներ կը հրատարակուին ամբողջովին աբեղեանական խեղագրութեամբ։ Նոյնը ի զօրու է Պուլկարիոյ, Ռումանիոյ, Չեխիոյ եւ Յունաստանի մէջ ալ, ուր հոծ թիւով հաստատուող Հայաստանի քաղաքացիներ իրենց հետ ներմուծեր են նաեւ ուղղագրական երկուութիւնը։ Քոլոմպոսի երկրին մէջ թերթեր ունինք, որոնց էջերուն վրայ հաւասարապէս փռուած կը գտնէք թէ՛ աբեղեանականով, թէ՛ մեսրոպեան դասականով շարադրուած յօդուածներ կամ ծանուցումներ։ Երբեմն կրնաք հանդիպիլ նաեւ գրութիւններու, ուր «գիրկընդխառնուած» են երկու հակադիր ուղղագրութիւնները եւ ծնունդ տուած՝ երրորդ տեսակի ուղղագրական համակարգի մը, նախորդներէն շատ աւելի «դիւրին» ու «գործնական»...։ Իսկական քաոս...։ Այս արտասովոր ու չնաշխարհիկ կացութեան մէջ՝ կա՞յ մէկը որ կը համարձակի պնդել, թէ՝ «Հայ մամուլը դպրոցի դեր կը կատարէ տուներուն մէջ»։
Ո՞ւր պիտի հասցնէ մեզ այս ողբալի ընթացքը։ Եթէ Սփիւռքի մէջ արմատաւորուած մեր մշակութային միութիւններն անգամ՝ իրենց ձեռքով պիտի խեղդեն մեր լեզուն ու կոխկռտեն ուղղագրական համակարգ ու կանոն, կը նշանակէ, որ սին քարոզներ են «հայապահպանում»ի, «հայակերտում»ի, «հայ դպրոց»ի անունով բացուած վերտառութիւնները։
Հայերէնը վիրաւոր է եւ արիւն կը կորսնցնէ շարունակ։
Ցնծացէ՛ք ու հանգի՛ստ քնացէք։

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ, Հալէպ